“Ayurvedic Diet — ऋतूनुसार आहार पद्धती” हा लेख आयुर्वेदातील मुख्य तत्त्वांवर आधारित असून, प्रत्येक ऋतूमध्ये शरीरातील दोष कसे बदलतात आणि त्या बदलांनुसार आहार कसा ठेवावा याचे सविस्तर मार्गदर्शन देतो. वसंतातून कफ नियंत्रित करण्यापासून, ग्रीष्मातील पित्त शांत करण्यापर्यंत, पावसाळ्यात पचनशक्ती कशी टिकवावी, तसेच शरद, हेमंत आणि शिशिर ऋतूमध्ये ऊर्जा व आरोग्य कसे वाढवावे—याची माहिती या लेखात सोप्या भाषेत दिली आहे. ऋतूनुसार योग्य आहार घेतल्याने रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, पचन सुधारते आणि संपूर्ण आरोग्य उत्तम राहते.
प्रस्तावना
Ayurvedic Diet -आयुर्वेदानुसार आपले शरीर, मन आणि निसर्ग यांचे घटक—वायू, पित्त आणि कफ— यांनी संतुलित राहिले पाहिजे. निसर्गातील ऋतू बदलतानाच आपल्या शरीरातही बदल होतात. त्यामुळे ऋतूनुसार आहार घेतल्यास पचन सुधारते, ऊर्जा वाढते आणि रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत होते.
आयुर्वेद — भारतीय आरोग्य परंपरेचे रहस्य
Ayurveda — Ministry of Ayush (Gov. of India)
१) वसंत ऋतु — कफ संतुलनाचा काळ
वसंत ऋतूत कफ दोष वाढतो. शरीरात थकवा, आळस, जडपणा जाणवू शकतो.
–आहार सल्ला-Ayurvedic Diet
- हलका, उष्ण आणि तिखट रस असणारा आहार
- मूग डाळ, कडधान्य, कडुलिंब, लिंबू, अद्रक
- मध पाणी किंवा कोमट पाणी
- तळकट, गोड, दही, थंड पेय यांचा त्याग
२) ग्रीष्म ऋतु — पित्त संतुलन
उन्हाळ्यात शरीरातील पित्त वाढते. त्वचेवर पुरळ, डिहायड्रेशन, चिडचिड असू शकते.
–आहार सल्ला-Ayurvedic Diet
- शीतल पदार्थ
- ताक, नारळपाणी, बेल सरबत
- काकडी, तरबूज, खरबूज
- तिखट व गरम पदार्थ टाळावेत
- दुपारी जड भोजन घेऊ नये
३) वर्षा ऋतु — पचनशक्ती कमकुवत होण्याचा काळ
पावसाळ्यात आर्द्रता वाढल्याने पचन मंदावते.
– आहार सल्ला
- कोमट व स्वच्छ पाणी
- सूप, मूग डाळीची खिचडी
- आल्याचा रस, जिरे, हिंग
- बाश्पीभूत अन्न
- रस्त्यावरील तळकट पदार्थ पूर्ण टाळा
४) शरद ऋतु — पित्त पुन्हा सक्रिय
शरद ऋतूत पित्त वाढून शरीरात उष्णता निर्माण होते.
– आहार सल्ला
- गोड, कडू व तुरट पदार्थ
- तूप, ज्येष्ठमध, तुळस
- डाळिंब, आम्रपाली रस
- तिखट, आम्ल पदार्थ कमी घ्या
५) हेमंत ऋतु — पचनशक्ती सर्वोत्तम
या ऋतूत पचन अग्नी ताकदीने कार्य करतो.
– आहार सल्ला
- पौष्टिक, घन आहार
- तूप, दूध, बाजरी भाकरी, साजूक तूप
- ड्रायफ्रूट्स—बदाम, काजू, खजूर
- थंड पाणी कमी घ्या
६) शिशिर ऋतु — कफ वाढण्याची शक्यता
हिवाळ्याच्या शेवटी थंडी टिकून राहते आणि कफ वाढतो.
–आहार सल्ला
- उबदार व हलके अन्न
- सूप, रवा, बाजरी
- लसूण, अद्रक, काळी मिरी
- दही व थंड पदार्थ टाळा
निष्कर्ष
आयुर्वेद सांगतो त्या प्रमाणे ऋतूनुसार आहार बदलल्यास शरीरातील दोष संतुलित राहतात. निसर्गाशी सुसंगत असा आहार घेतल्याने आजारांचे प्रमाण कमी होते आणि मानसिक व शारीरिक आरोग्य दोन्ही सुधरते.