राष्ट्रीय कृषी बाजार (e-NAM) ही भारत सरकारची एक डिजिटल योजना आहे. यामुळे शेतकरी आता आपली पिके ऑनलाइन विकू शकतात, देशभरातील खरेदीदारांशी थेट संपर्क साधू शकतात आणि पारदर्शक दर मिळवू शकतात. या योजनेचा उद्देश आहे – “One Nation, One Market” म्हणजे संपूर्ण भारतासाठी एकच समान कृषी बाजारपेठ निर्माण करणे.
प्रस्तावना
भारत हा कृषिप्रधान देश असून, जवळपास ५५% लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे. परंतु, पारंपरिक कृषी बाजारपेठेतील मर्यादा आणि दलाल व्यवस्थेमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांचे योग्य मूल्य मिळत नाही. अनेकदा शेतकऱ्यांना त्यांच्या मेहनतीचा पुरेसा मोबदला न मिळाल्यामुळे तोटा सहन करावा लागतो.
या पार्श्वभूमीवर भारत सरकारने “राष्ट्रीय कृषी बाजार (e-NAM)” ही योजना सुरु केली. ही योजना म्हणजे डिजिटल भारतातील कृषी क्षेत्रातील एक क्रांती आहे. यामुळे देशभरातील सर्व कृषी उत्पन्न बाजार समित्या (APMCs) एका एकत्रित ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर जोडल्या गेल्या आहेत.
या डिजिटल प्रणालीद्वारे शेतकरी आता आपले पिक थेट खरेदीदारांना विकू शकतो. त्याला आपल्या पिकासाठी विविध राज्यांतील बाजारभावांची तुलना करता येते. यामुळे शेतकऱ्यांना जास्त दर मिळविण्याची संधी वाढते.
e-NAM मुळे व्यवहारात पारदर्शकता, स्पर्धात्मक बोली, आणि वेळेवर पेमेंट यांसारखे फायदे मिळतात.
या योजनेने केवळ शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवले नाही, तर शेती क्षेत्रात तंत्रज्ञानाची नवसंस्कृती आणली आहे.
राष्ट्रीय कृषी बाजार Official Portal.
डिजिटल इंडिया योजना – सविस्तर माहिती
राष्ट्रीय कृषी बाजार म्हणजे काय?
राष्ट्रीय कृषी बाजार म्हणजे देशभरातील सर्व APMC मंड्या, शेतकरी, व्यापारी आणि खरेदीदार यांना एकत्र आणणारा ऑनलाइन बाजारपेठ प्लॅटफॉर्म.
e-NAM चे संपूर्ण नाव आहे “Electronic National Agriculture Market”. 2016 साली भारत सरकारच्या कृषी मंत्रालयाने ही योजना सुरू केली. या उपक्रमाचे उद्दिष्ट होते — “One Nation, One Market” म्हणजेच संपूर्ण भारतासाठी एक समान डिजिटल बाजार.
पूर्वी प्रत्येक राज्यात वेगळ्या कृषी मंड्या आणि नियम असल्याने शेतकऱ्यांना मर्यादित खरेदीदारांशी व्यवहार करावा लागत असे. e-NAM मुळे ही अडचण दूर झाली आहे. आज देशातील 1000 हून अधिक APMC मंड्या e-NAM शी जोडल्या आहेत आणि 1.7 कोटींपेक्षा जास्त शेतकरी या प्लॅटफॉर्मवर सक्रिय आहेत.
या माध्यमातून शेतकरी आपल्या पिकांची नोंद ऑनलाइन करतो — जसे की पिकाचा प्रकार, दर्जा, प्रमाण, आणि अपेक्षित किंमत. त्यानंतर खरेदीदार (व्यापारी, कंपन्या, निर्यातदार) बोली लावतात. सर्वोच्च बोली देणारा खरेदीदार व्यवहार जिंकतो.
संपूर्ण प्रक्रिया डिजिटल असल्याने भ्रष्टाचार, वजनातील फेरफार आणि दलालांचा हस्तक्षेप कमी झाला आहे.
ऑनलाइन पिक विक्रीचे फायदे
पूर्वी शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांची विक्री करण्यासाठी मंडीत जावे लागे, अनेकदा वाहतूक खर्च, दलालांची कपात आणि अनियमित पेमेंट यामुळे नफा कमी होत असे. पण e-NAM मुळे ही परिस्थिती बदलली आहे. आता शेतकरी मोबाईल किंवा संगणकाच्या सहाय्याने आपली पिके थेट ऑनलाइन विकू शकतो.
या प्रणालीचे काही प्रमुख फायदे असे आहेत:
- डिजिटल पारदर्शकता: सर्व व्यवहार ऑनलाइन असल्याने दर ठरवण्यात पारदर्शकता राहते.
- स्पर्धात्मक दर: देशभरातील खरेदीदार बोली लावतात, त्यामुळे शेतकऱ्याला सर्वोत्तम किंमत मिळते.
- वजन आणि दर्जा तपासणी: e-NAM मध्ये Quality Testing Labs आहेत, जिथे पिकाची गुणवत्ता प्रमाणित केली जाते.
- वेळ आणि खर्चाची बचत: प्रवास, वाहतूक आणि मध्यस्थ खर्च टाळला जातो.
- थेट बँक पेमेंट: विक्रीची रक्कम थेट शेतकऱ्याच्या खात्यात जमा होते.
या ऑनलाइन पद्धतीमुळे शेतकऱ्यांचा आत्मविश्वास वाढला आहे. तो आता आपल्या पिकासाठी बाजारभाव ठरवू शकतो, तरुण शेतकरीही तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून शेतीकडे आकर्षित होत आहेत.
थेट खरेदीदारांशी संपर्क
पूर्वी शेतकऱ्यांना व्यापाऱ्यांशी थेट संपर्क साधणे जवळपास अशक्य होते. त्यांच्यामध्ये दलाल आणि एजंट यांचा हस्तक्षेप असायचा. पण e-NAM मुळे शेतकरी आणि खरेदीदार यांच्यात थेट संवाद शक्य झाला आहे.या प्लॅटफॉर्मवर शेतकऱ्याला आपली उत्पादने देशभरातील विविध खरेदीदारांना दाखवता येतात. तो पिकाचे फोटो, प्रमाण, गुणवत्ता आणि अपेक्षित दर टाकतो. खरेदीदार त्यावर बोली लावतो आणि सर्वोच्च बोलीनुसार व्यवहार निश्चित होतो.शेतकरी, व्यापारी आणि उद्योग यांच्यातील हा थेट संवाद विश्वासार्ह आणि लाभदायक आहे.
थेट संपर्कामुळे —
- शेतकऱ्याला रिअल-टाइम बाजारभाव समजतात.
- कंपन्यांना गुणवत्ता असलेले माल थेट मिळतो.
- दलालांचा प्रभाव कमी होतो आणि नफा वाढतो.
- निर्यातदारांशीही संपर्क साधता येतो, त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत प्रवेश मिळतो.
उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील एका कांदा उत्पादक शेतकऱ्याने e-NAM द्वारे थेट नाशिकबाहेरील कंपनीला कांदा विकून १५% जास्त नफा मिळवला.
e-NAM वर नोंदणी कशी करावी?
e-NAM वर नोंदणी प्रक्रिया अत्यंत सोपी आहे.
- https://enam.gov.in या संकेतस्थळावर जा.
- “Farmer Registration” वर क्लिक करा.
- आपले नाव, मोबाईल क्रमांक, आधार क्रमांक, बँक खाते, आणि शेतीविषयक माहिती भरा.
- आपल्या जवळच्या APMC मंडीत जाऊन पिकाची माहिती आणि कागदपत्रे दाखवा.
नोंदणी झाल्यावर शेतकऱ्याला e-NAM लॉगिन आयडी मिळतो. तो आपल्या मोबाईलवरून पिकांची नोंद, बाजारभाव, बोली आणि विक्री पाहू शकतो.शिवाय, प्रत्येक जिल्ह्यात e-NAM सहाय्य केंद्रे (Help Desks) सुरु केली गेली आहेत, जिथे संगणक आणि इंटरनेटद्वारे नोंदणी, मार्गदर्शन आणि व्यवहाराची मदत केली जाते.या प्रक्रियेने ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरता आणि आर्थिक समावेशन वाढत आहे. आज अनेक शेतकरी e-NAM च्या माध्यमातून शाश्वत शेतीकडे वाटचाल करत आहेत.
निष्कर्ष
राष्ट्रीय कृषी बाजार (e-NAM) हा भारतातील शेती क्षेत्रातील एक ऐतिहासिक बदल आहे. यामुळे देशातील लाखो शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांना योग्य दर, त्वरित पेमेंट आणि स्पर्धात्मक बाजारपेठ मिळाली आहे.
e-NAM मुळे व्यवहारात पारदर्शकता आली, दलालांचे वर्चस्व कमी झाले आणि शेती अधिक फायदेशीर बनली. आज e-NAM वरून 200 हून अधिक कृषी उत्पादने विकली जातात — धान्य, कडधान्ये, फळे, भाजीपाला, मसाले इत्यादी.
या योजनेंमुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था मजबूत झाली असून, शेतकरी “Digital India” आणि “Atmanirbhar Bharat” चा खरा भाग बनला आहे.
भविष्यातील शेती ही तंत्रज्ञानावर आधारित असेल — ड्रोन, IoT, AI, आणि e-NAM सारख्या डिजिटल बाजारपेठा या शेतीला नवा चेहरा देतील.
शेतकऱ्यांनी या संधीचा योग्य उपयोग करून जास्त उत्पन्न आणि स्वावलंबन मिळवावे, हेच या योजनेचे उद्दिष्ट आहे.