E-Shram Card भारत सरकारच्या असंघटित कामगारांसाठी डिजिटल ओळखपत्र आहे. जाणून घ्या पात्रता, लाभ, नोंदणी प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे आणि कार्डमध्ये असलेली माहिती.
E-Shram Card म्हणजे काय?
भारत सरकारने देशभरातील असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी एक केंद्रीकृत डिजिटल डेटाबेस उभारण्याचा महत्त्वाकांक्षी उपक्रम म्हणजे E-Shram Card. भारतात जवळपास 38 ते 40 कोटी कामगार हे असंघटित क्षेत्रात कार्यरत आहेत. हे कामगार देशाच्या अर्थव्यवस्थेची पाठीचा कणा आहेत, मात्र यांच्याकडे रोजगार विषयक कोणतेही लिखित कागदपत्र नसते. त्यामुळे आजारपण, अपघात, महामारी किंवा नोकरी गमावल्यास त्यांच्याकडे आर्थिक सुरक्षेचे कोणतेही साधन नसते. या पार्श्वभूमीवर त्यांच्यासाठी सामाजिक सुरक्षा कवच उपलब्ध करून देण्याचा हेतू म्हणजेच E-Shram योजना.
या कार्डमध्ये मिळणारा UAN Number (Universal Account Number) हा एक खास ओळख क्रमांक असतो. हा क्रमांक कामगाराचा डिजिटल आधार म्हणून वापरला जातो. भविष्यात काम बदलला तरीही त्याचं सिस्टममध्ये अपडेट होणं सोपं होते. सरकार या डेटाच्या आधारे विविध योजनांचे फायदे थेट लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचवते. उदाहरणार्थ — महामारीसारख्या संकटात सरकारी मदत देताना कोणत्या भागात किती कामगार आहेत याचा डेटा असल्यास मदत तत्काळ पोहोचवता येते.
प्रधानमंत्री कौशल्य विकास योजना
तसेच E-Shram Card मिळवल्याने कामगारांचा रोजगार ओळख निर्माण होते. यामुळे भविष्यात कौशल्य प्रशिक्षण, रोजगार जोडणी, सामाजिक सुरक्षा योजना, विमा लाभ इत्यादी सुविधा मिळण्याचा मार्ग खुला होतो. सरकार E-Shram Portal च्या माध्यमातून एक राष्ट्रीय स्तरावरील कामगार डेटाबेस तयार करत आहे, ज्यातून राज्य सरकारेही कामगारांच्या विकासासाठी विशिष्ट योजना राबवू शकतात.
थोडक्यात सांगायचे तर —
– E-Shram Card हे फक्त एक ओळखपत्र नसून सामाजिक सुरक्षा, रोजगार संधी आणि कल्याण योजनांचे प्रवेशद्वार आहे.
-येणाऱ्या काळात पेन्शन, अपंगत्व सहाय्य, गृहविमा, मातृत्व लाभ अशा अनेक योजनांचे फायदे थेट जोडले जाणार आहेत.
म्हणजेच, असंघटित कामगारांच्या अडचणी शासनापर्यंत पोहोचवणारा आणि त्यांच्या हक्कांचे संरक्षण करणारा डिजिटल पासपोर्ट म्हणजे — E-Shram Card
E-Shram Card कोणासाठी आहे?
असंघटित क्षेत्र म्हणजे असे कामगार जे कायमस्वरूपी नोकरीत नसतात, ज्यांच्या उत्पन्नाचा निश्चित स्त्रोत नसतो, रोजगारात स्थैर्य नसते आणि ज्यांना EPFO, ESIC सारखा कर्मचारी सुरक्षेचा लाभ मिळत नाही. भारतात अशा क्षेत्रात काम करणाऱ्यांची संख्या खूप मोठी आहे. हे कामगार दिवसभर कठोर परिश्रम करतात, परंतु त्यांचे नाव कोणत्याही सरकारी रेकॉर्डमध्ये नोंदले जात नाही. यामुळे त्यांना सरकारी सहाय्य, विमा लाभ, पेन्शन योजना पासून दूर ठेवले जाते.
सरकारने या मोठ्या लोकसंख्येला लक्षात घेऊन खालील क्षेत्रातील सर्वांना E-Shram Card पात्रतेत समाविष्ट केले आहे:
- बांधकाम आणि सिमेंट कामगार
- रिक्षा/टॅक्सी/ऑटो चालक
- चहावाले, फेरीवाले, छोटे व्यापारी
- इलेक्ट्रिशियन, प्लंबर, वेल्डर, मेकॅनिक
- घरकाम करणाऱ्या महिला (मेड)
- शेतमजूर आणि कृषी क्षेत्रातील मजूर
- ढाबा, हॉटेल, केटरिंगमध्ये काम करणारे
- दुध व्यवसाय, मासेमार, हातमजूर
- कचरा गोळा करणारे, सफाई कामगार
- शिवणकाम करणारे कामगार
- मनरेगा अंतर्गत काम करणारे
- ई-कॉमर्स (delivery boys/swift logistics workers)
या कामगारांसाठी सर्वात मोठी अडचण म्हणजे कंत्राटी आणि अस्थिर नोकरी, ज्यामुळे नोकरी गमावल्यावर लगेचच आर्थिक अडचणी निर्माण होतात. E-Shram Portal अशा कामगारांना देशभरात एका ओळखीत आणण्याचे काम करत आहे. त्यामुळे भविष्यात कोणत्याही राज्यात किंवा जिल्ह्यात त्यांनी नोकरी बदलली तरी त्यांचा डेटा सुरक्षित राहतो.
उदाहरणार्थ—
एक प्लंबर पुण्यात काम करत असेल, नंतर नोकरीसाठी मुंबईला गेला तरी E-Shram डेटाबेसमध्ये त्याची माहिती ट्रॅक होते. त्यामुळे त्याला सरकारी योजना कुठेही मिळू शकतात.
यामुळे या कामगारांची
– प्रतिष्ठा वाढते
-हक्क आणि सुविधांसाठी कायदेशीर ओळख निर्माण होते
-सामाजिक सुरक्षा मिळते
सरकारचे उद्दिष्ट म्हणजे —
“देशातील प्रत्येक असंघटित कामगाराला एक ओळख आणि एक संरक्षण कवच देणे!”
E-Shram Card साठी पात्रता काय लागते ?
E-Shram Card साठी पात्रता सरकारने अत्यंत सोपी ठेवली आहे, जेणेकरून असंघटित क्षेत्रातील जास्तीत जास्त कामगार या योजनेचा फायदा घेऊ शकतील. भारताच्या प्रत्येक राज्यामध्ये लाखो लोक विविध स्वरूपाच्या कामांमध्ये गुंतलेले आहेत आणि त्यांची रोजगार सुरक्षा अत्यंत कमी आहे. त्यामुळे या कामगारांचे भविष्य सुरक्षित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवून सरकारने कोणतीही अवघड प्रक्रिया किंवा मर्यादा न ठेवता पात्रतेची साधी अट निश्चित केली आहे.
E-Shram Card पात्रतेच्या मुख्य अटी:
-अर्जदार भारताचा नागरिक असणे आवश्यक
-वय १६ ते ५९ वर्षे असावे
-असंघटित क्षेत्रात काम करणारा मजूर असणे
-EPFO (Employee Provident Fund Organisation) किंवा ESIC (Employees’ State Insurance Corporation) यांचे सदस्य नसणे
असंघटित क्षेत्र म्हणजे असे कामगार ज्यांना वेतन नियमितपणे मिळत नाही किंवा ज्यांचे काम तात्पुरते/कंत्राटी असते. हे कामगार एखाद्या खासगी कंपनीत, दुकानात, बांधकाम स्थळावर किंवा रस्त्यावरही काम करत असतात. या लोकांमध्ये रोजगार सुरक्षा कमी, पेन्शन सुविधा नाही, आरोग्य विम्याचा अभाव आणि सामाजिक सुरक्षा नसल्यामुळे संकट आल्यास त्यांना सरकारी सहाय्य त्वरित मिळाले पाहिजे — याच विचारातून पात्रता तयार करण्यात आली आहे.
अर्ज करताना कोणत्याही शिक्षणाची किंवा कामाच्या अनुभवाची अट नाही. म्हणजे एखादी गृहिणी देखील जर घरकाम किंवा काही हस्तकला बनवून कमाई करत असेल तरी तिला हा कार्ड मिळू शकतो. कामाची व्याख्या विस्तृत ठेवण्यात आली आहे — जिथे नियमित उत्पन्नाचा स्रोत नसेल तिथे लगेच पात्रता लागू होते.
या पात्रतेचा महत्वाचा फायदा म्हणजे —
-सर्वात वंचित आणि दुर्बल घटक योजनेंतर्गत सामावले गेले आहेत
– ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही कामगारांचा समावेश झाला आहे
– सरकारी मदत थेट लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचू शकते
– आर्थिक आणि सामाजिक सुरक्षिततेचा हक्क सुनिश्चित होतो
सरकारचे उद्दिष्ट आहे की पात्रतेतून कोणताही खरा कामगार वंचित राहू नये. म्हणूनच ही पात्रता लवचिक, कामगारहितकारी आणि सर्वांना समाविष्ट करणारी आहे
म्हणून, जर तुम्ही काम करता पण तुमचे काम कुठेही अधिकृत नोंदणीत नाही — तर तुम्ही E-Shram Card नक्की बनवू शकता!
आवश्यक कागदपत्रे
सरकारने कागदपत्रांची यादी कमीत कमी ठेवली आहे, कारण बहुतेक असंघटित कामगारांकडे खूप कागदपत्रे नसतात. त्यामुळे फक्त तीन मुख्य कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
| कागदपत्रे | आवश्यक? |
|---|---|
| आधार कार्ड | होय |
| मोबाईल क्रमांक (Aadhaar linked) | होय |
| बँक पासबुक / खाते क्रमांक | होय |
आधार कार्ड हे मुख्य ओळखपत्र आहे कारण E-Shram Portal वर सर्व माहिती आधार नंबरशी जोडली जाते. भविष्यात जर एखाद्या कामगाराने नोकरी बदलली किंवा राज्य बदलले तरी त्याची सत्य पडताळणी त्या नंबरवरूनच होते.
मोबाईल क्रमांक आधारशी लिंक असणे गरजेचे का?
कारण नोंदणी करताना आणि नंतर अपडेट करताना OTP Verification गरजेचा असतो. यामुळे कार्डची सुरक्षा वाढते आणि गैरव्यवहार थांबतो.
बँक खाते आवश्यक आहे कारण भविष्यातील सर्व आर्थिक लाभ — जसे की विमा दावे, आर्थिक मदत, पेन्शन योजना — सर्व थेट DBT (Direct Benefit Transfer) द्वारे मिळतील.
याशिवाय कधीकधी खालील माहिती विचारली जाऊ शकते:
- नोकरी/व्यवसाय प्रकार
- कौशल्याची माहिती
- शैक्षणिक पात्रता
- कुटुंबातील सदस्यांची संख्या
- वार्षिक उत्पन्न
परंतु यासाठी कोणत्याही कागदपत्राची प्रत अपलोड करावी लागत नाही — फक्त माहिती विचारली जाते
ही सर्व प्रक्रिया 100% डिजिटल आणि कागदरहित (Paperless) आहे. त्यामुळे प्रत्येक कामगाराला अगदी सहज आणि कमी वेळात नोंदणी करता येते.
ई-श्रम पोर्टलचे उद्दिष्ट स्पष्ट आहे:
“कामगारांकडे कागदपत्र कमी असले तरी सामाजिक सुरक्षा अधिक मिळायला हवी!”
म्हणून सरकारने ही अट जाणीवपूर्वक सोपी आणि सर्वसमावेशक ठेवली आहे.
E-Shram Card कसे बनवायचे ?
E-Shram Card बनवण्याची प्रक्रिया अत्यंत सोपी आणि डिजिटल आहे, जेणेकरून असंघटित क्षेत्रातील कामगार सहज अर्ज करू शकतील. अर्जदार E-Shram पोर्टल किंवा जवळच्या Common Service Centre (CSC) द्वारे अर्ज करू शकतो. यासाठी काही चरण सोपे पद्धतीने सांगितले आहेत:
– ऑनलाइन अर्ज
सर्वप्रथम अर्जदाराला E-Shram Portal वर जावे लागते:
Website: https://eshram.gov.in
तिथे “Register” किंवा “Sign Up” या पर्यायावर क्लिक करावे.
– माहिती अशी भरावी.
अर्जदाराला खालील माहिती भरावी लागते:
- नाव, पत्ता, जन्मतारीख
- आधार कार्ड क्रमांक
- मोबाईल नंबर (आधार लिंक असलेला)
- व्यवसाय/कामगार प्रकार
- कौटुंबिक माहिती
सर्व माहिती अचूक भरणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे कारण UAN Number यावरून तयार होतो आणि भविष्यातील सर्व सरकारी लाभ याच नंबरशी जोडले जातील.
– OTP Verification
आधारशी लिंक केलेल्या मोबाईल नंबरवर OTP येते. हा OTP भरल्यावर मोबाईल नंबर पडताळला जातो. यामुळे फेक/गलत नोंदणी टाळता येते.
– बँक खाते जोडणे
DBT (Direct Benefit Transfer) अंतर्गत सरकारी लाभ थेट मिळवण्यासाठी बँक खाते जोडणे आवश्यक आहे. खाते क्रमांक, IFSC कोड आणि खातेधारकाचे नाव बरोबर भरले पाहिजे.
– PDF डाउनलोड
नोंदणी पूर्ण झाल्यावर अर्जदाराला UAN नंबर मिळतो. त्यानंतर E-Shram Card PDF डाउनलोड करून सुरक्षित ठिकाणी ठेवणे आवश्यक आहे.
-CSC केंद्राचा वापर
जर अर्जदाराकडे इंटरनेट सुविधा नसल्यास जवळच्या Common Service Centre (CSC) मध्ये जाऊन अर्ज करु शकतो. CSC कर्मचारी अर्ज भरण्यात मदत करतात आणि अर्जदाराला लगेचच कार्ड मिळू शकते.
टीप:
- अर्ज मोफत आहे
- फक्त अर्जदाराचे नाव, जन्मतारीख आणि आधार कार्ड क्रमांक योग्य असावे
- भविष्यात माहिती बदलायची असल्यास पोर्टलवर लॉगिन करून अपडेट करणे शक्य आहे.
E-Shram Card फायदे
E-Shram Card केवळ ओळखपत्र नाही, तर कामगारांसाठी आर्थिक आणि सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित करणारे महत्वाचे साधन आहे. या कार्डामुळे कामगारांना अनेक फायदे मिळतात:
-दुर्घटना विमा (Accident Insurance)
सध्या प्रत्येक नोंदणीकृत कामगाराला ₹2 लाखांचे PM Suraksha Bima Yojana अंतर्गत विमा संरक्षण मिळते. अपघात किंवा अचानक मृत्यू झाल्यास, विमा रकम थेट कुटुंबास पाठवली जाते. यामुळे कामगारांच्या कुटुंबाला अचानक आर्थिक संकट टाळता येते.
– सरकारी योजनांचा थेट लाभ
E-Shram डेटाबेसमध्ये नोंदणी झाल्यानंतर सरकार विविध योजना DBT द्वारे थेट लाभार्थ्यांपर्यंत पोहोचवू शकते.
उदा.: कौशल्य प्रशिक्षण, मातृत्व लाभ, पैसोंची आर्थिक मदत, पेन्शन योजना.
– कौशल्य प्रशिक्षण व रोजगार संधी
कामगार नोंदणी झाल्याने सरकार किंवा राज्यस्तरीय प्रशिक्षण कार्यक्रमांतून कौशल्य प्रशिक्षण मिळते. भविष्यात नोकरी किंवा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी ही माहिती उपयुक्त ठरते.
– आर्थिक सुरक्षितता
असंघटित कामगारांना काम गमावल्यास किंवा आपत्कालीन परिस्थितीत आर्थिक मदत मिळते. भविष्यकाळात सरकार पेन्शन योजना, अपंगत्व लाभ, गृहविमा योजनेतही E-Shram Card आधार म्हणून वापर करणार आहे.
– डिजिटल ओळख
कामगाराला राष्ट्रीय डिजिटल ओळख मिळते. कामगार कोणत्याही राज्यात नोकरी करेल तरी त्याची ओळख सुरक्षित राहते.
निष्कर्ष
E-Shram Card हे असंघटित कामगारांसाठी डिजिटल ओळखपत्र आणि सुरक्षा कवच आहे. यामुळे कामगारांना सामाजिक सुरक्षा, आर्थिक मदत, कौशल्य प्रशिक्षण आणि सरकारी योजनांचा फायदा मिळतो. भविष्यातील रोजगार व जीवन सुरक्षित करण्यासाठी हे कार्ड महत्त्वाचे आहे.