मित्रांनो, भारतीय कला आणि संस्कृती म्हणजेच Indian Art & Culture या मालिकेअंतर्गत आपण आज एक अत्यंत रोचक आणि महत्त्वाचा विषय पाहणार आहोत — वास्तुकला (Architecture).
या सिरीजमधून आपण UPSC, MPSC आणि इतर स्पर्धा परीक्षांमध्ये वारंवार विचारले जाणारे टॉपिक “सिंधू संस्कृतीतील नगररचना आणि गृह रचना (Town Planning & Architecture of Indus Civilization)” समजून घेऊ.
सिंधू संस्कृतीची ओळख (Introduction to Indus Civilization)
सिंधू संस्कृती, ज्याला हडप्पा संस्कृती असेही म्हणतात, ही जगातील सर्वात प्राचीन आणि अत्यंत विकसित नागरी संस्कृतींपैकी एक होती. इ.स.पू. 2500 च्या सुमारास भारतीय उपखंडातील सिंधू आणि तिच्या उपनद्यांच्या खोऱ्यात ही संस्कृती विकसित झाली. Indian Art ही संस्कृती मुख्यत्वे आजच्या पाकिस्तान, हरियाणा, पंजाब, गुजरात, राजस्थान आणि उत्तर प्रदेशातील काही भागांमध्ये पसरलेली होती. तिच्या प्रमुख स्थळांमध्ये हडप्पा, मोहनजोदाडो, लोथल, कालीबंगन, धोलावीरा, राखीगढी आणि चन्हूदरो यांचा समावेश होतो. सिंधू संस्कृतीचा सर्वात मोठा विशेष म्हणजे तिचे नियोजित नगरीकरण (Town Planning) होय. या संस्कृतीतील शहरे सुबक रचनेनुसार आखलेली होती — रस्ते एकमेकांना समकोनात छेद देत होते, घरे पक्क्या विटांची बनवलेली होती, आणि प्रत्येक घरात पाण्याचा निचरा करण्यासाठी उत्कृष्ट जलनिस्सारण व्यवस्था (Drainage System) होती. ही व्यवस्था त्या काळातील जगातील कोणत्याही संस्कृतीच्या तुलनेत अधिक प्रगत मानली जाते.
भारतीय वास्तुकला: प्राचीन ते आधुनिक – Indian Architecture
या संस्कृतीतील लोक व्यापार आणि कारागिरीत निपुण होते. त्यांनी धातूशास्त्र, मातीची भांडी बनवणे, मोत्यांची माळ, शिल्पकला आणि शिक्के तयार करण्यामध्ये कौशल्य मिळवले होते. लोथल हे त्यांचे महत्त्वाचे बंदर होते, जे व्यापारासाठी अरब देशांपर्यंत जोडलेले होते. सिंधू संस्कृतीचे लोक मेसोपोटामिया (आधुनिक इराक) या देशाशी व्यापार करत असत, हे पुरातत्त्वीय पुरावे दाखवतात.धार्मिक दृष्टीने पाहता, सिंधू संस्कृतीतील लोक प्रकृतीची उपासना करत असत. त्यांनी मातृदेवी, पशुपति देव, झाडे, साप आणि सूर्य यांची पूजा केली. या काळात योगासन आणि ध्यान यांचेही प्रारंभिक स्वरूप आढळते. त्यांच्या शिक्क्यांवर आढळणारे प्रतीक चिन्हे हे त्यांच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक विचारांचे प्रतीक मानले जातात.Indian Art लिपीबाबत सांगायचे झाल्यास, सिंधू संस्कृतीतील लोकांनी एक अत्यंत विकसित पण आजपर्यंत अवाचनीय लिपी (Undeciphered Script) वापरली. ही लिपी शिक्क्यांवर, मातीच्या पट्ट्यांवर आणि भांड्यांवर कोरलेली आढळते. अजूनही या लिपीचे रहस्य उलगडलेले नाही, त्यामुळे त्यांच्या राजकीय, सामाजिक आणि धार्मिक व्यवस्थेबाबत पूर्ण माहिती मिळालेली नाही.
Archaeological Survey of India – Harappan Civilization
सिंधू संस्कृतीतील समाज व्यवस्थित आणि समन्वयित होता. त्यांच्यात वर्गविभाग स्पष्ट नव्हता, परंतु कारागीर, व्यापारी, शेतकरी आणि प्रशासक असा काहीसा व्यावहारिक विभाग होता. त्यांनी गहू, जौ, तीळ, आणि कपाशीची शेती केली. कपाशीचा वापर करून कपडे तयार करणारी ही जगातील पहिली संस्कृती होती.सिंधू संस्कृतीचा ऱ्हास इ.स.पू. 1900 च्या सुमारास झाला. Indian Art याची कारणे अद्याप निश्चित नाहीत, पण काही इतिहासकारांच्या मते पूर, दुष्काळ, भूकंप, व्यापारातील घट, आणि आर्यांच्या आक्रमणामुळे ही संस्कृती नष्ट झाली असावी.सिंधू संस्कृतीने भारतीय संस्कृतीचा पाया घातला. तिच्या शहरी नियोजन, वास्तुकला, कला, आणि जीवनशैलीने पुढील आर्यकालीन आणि ऐतिहासिक भारतावर प्रभाव टाकला. म्हणूनच सिंधू संस्कृतीला भारतीय उपखंडाची पहिली सुव्यवस्थित नागरी संस्कृती (First Urban Civilization of India) असे गौरवाने संबोधले जाते.
नगर रचनेची वैशिष्ट्ये (Features of Town Planning)-Indian Art
सिंधू संस्कृतीतील शहरांची रचना अत्यंत योजनाबद्ध आणि तांत्रिक होती.
ती अनेक प्रमुख वैशिष्ट्यांनी सजलेली होती —
1. ग्रीड पद्धतीची रचना (Grid Pattern Planning)
शहरांमध्ये रस्ते काटकोनात छेदलेले होते.मुख्य रस्ते आणि उपरस्ते हे 90 अंशाच्या कोनात जोडलेले असायचे.मुख्य रस्ता साधारणतः 30 फूट रुंद तर उपरस्ते तुलनेने अरुंद असायचे.ही ग्रीड पद्धती आजच्या आधुनिक शहरांमध्येही वापरली जाते.
2. मुख्यालय आणि किल्ला (Citadel & Town Center)
शहराच्या मध्यभागी ‘मुख्यालय’ किंवा ‘किल्ला’ असायचा.या ठिकाणी प्रशासकीय इमारती, धान्यकोठारे, धार्मिक स्नानगृहे (Great Bath) आणि प्रशासकांचे निवासस्थान असायचे.
मुख्यालयापासून बाहेरच्या दिशेने शहराचे विस्तार होत जात असे — म्हणजे “लिनियर डिक्रिजिंग स्ट्रक्चर”.
3. तटबंदी आणि प्रवेशद्वार (Fortification & Gates)
शहर चारही बाजूंनी मजबूत भिंतीने वेढलेले होते.
प्रत्येक दिशेला प्रवेशद्वार आणि सजवलेल्या कमानी असायच्या — सुरक्षेचा आणि सौंदर्याचा सुंदर संगम.
जलव्यवस्थापन व सांडपाणी नियोजन (Water & Drainage System in Indus Civilization)
सिंधू संस्कृतीतील नगररचना आणि शहरी नियोजनाचे सर्वात प्रभावी आणि उल्लेखनीय वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांचे सांडपाणी व्यवस्थापन आणि जलनिचरा प्रणाली. इ.स.पूर्व 2500 च्या सुमारास उभारलेली ही संस्कृती जगातील सर्वात प्रगत नागरी संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. हडप्पा, मोहनजोदाडो, लोथल, कालीबंगन या नगरांमध्ये सापडलेले अवशेष पाहता असे दिसते की त्या काळात लोकांना स्वच्छता, आरोग्य आणि नागरी सुविधा यांचे फार चांगले भान होते.
1. घरगुती जलनिचरा प्रणाली
प्रत्येक घरात आंघोळीची आणि पाण्याचा वापर करण्याची वेगळी व्यवस्था होती. घरांमधून बाहेर पडणारे वापरलेले पाणी (Wastewater) हे गटारांद्वारे बाहेर सोडले जाई. ही गटारं विटांनी बांधलेली, बंदिस्त आणि नीट आखणी असलेली होती. पाण्याचा प्रवाह गुरुत्वाकर्षणाच्या शक्तीवर (Gravitational Force) आधारित होता, म्हणजे पाणी आपोआप उताराच्या दिशेने वाहत असे.Indian Art या अत्याधुनिक नियोजनामुळे पाणी साचत नसे आणि शहर स्वच्छ व आरोग्यदायी राहात असे.
2. मुख्य नाल्यांचे जाळे
शहरांमध्ये मुख्य नाल्यांची एक विस्तृत जाळी होती, जी छोट्या गल्लीतील गटारांशी जोडलेली होती. प्रत्येक गल्लीतील गटार हे एका मोठ्या मुख्य नाल्याशी जाऊन मिळत असे. ही नाल्यांची जाळी इतकी काटेकोर रचली होती की शहरातील प्रत्येक भागातून पाणी व्यवस्थित निचरले जाई. काही ठिकाणी या नाल्यांना झाकण्यासाठी दगडी झाकणांचा उपयोग केला गेला होता, ज्यामुळे दुर्गंधी पसरत नसे आणि वाहतुकीत अडथळा येत नसे.
3. मॅनहोल आणि साफसफाईची व्यवस्था
सिंधू संस्कृतीतील नाल्यांमध्ये ठराविक अंतरावर मॅनहोल (Manholes) ठेवण्यात आले होते. या मॅनहोलमुळे साफसफाईसाठी व्यक्ती सहज उतरू शकत होती. ही सुविधा आधुनिक काळातील सांडपाणी व्यवस्थापनाची सुरुवात मानली जाते. त्या काळात नाल्यांची नियमित साफसफाई होत असल्याचे पुरातत्त्वज्ञांच्या निरीक्षणावरून स्पष्ट होते.
4. सांडपाण्याचा निचरा आणि पुनर्वापर
शहराबाहेर जाणारे सांडपाणी फक्त टाकून दिले जात नव्हते. अनेक ठिकाणी सांडपाण्याचे फिल्टरेशन किंवा शुद्धीकरण करण्यासाठी मातीचे किंवा दगडी फिल्टर वापरले जात असावेत, असे पुरावे सुचवतात. काही भागांमध्ये हे पाणी शेतीसाठी किंवा भट्ट्यांमध्ये (kilns) वापरले जाई. यावरून स्पष्ट होते की सिंधू लोकांनी पाण्याचा पुनर्वापर करण्याची संकल्पना तेव्हाच विकसित केली होती.
5. जलसंवर्धन आणि स्वच्छतेची जाण
फक्त सांडपाणीच नव्हे, तर पिण्याचे पाणी साठवण्याची व वितरित करण्याची व्यवस्था देखील अत्यंत नियोजनबद्ध होती. घरांच्या जवळ विहिरी, पाण्याची टाकी आणि सार्वजनिक स्नानगृहे (उदा. मोहनजोदाडो येथील ग्रेट बाथ) हे जलसंवर्धन आणि सार्वजनिक आरोग्याची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. पाणी साठवण्यासाठी आणि वापरण्यासाठी विटा व दगडांचा वापर केला जात असे, ज्यामुळे पाणी शुद्ध राहात असे.
6. आधुनिक काळासाठी प्रेरणा
आजच्या आधुनिक सिव्हिल इंजिनिअरिंगमध्ये जे Drainage Planning, Sewerage Lines आणि Storm Water Management यांसारखे विषय शिकवले जातात, त्यांची मूलतत्त्वे सिंधू संस्कृतीत आधीच अस्तित्वात होती. त्या काळातील नगररचनेत विज्ञान, गणित, अभियांत्रिकी आणि स्वच्छता यांचा सुंदर संगम होता. म्हणूनच सिंधू संस्कृतीचे सांडपाणी व्यवस्थापन आजही आधुनिक नगररचनेसाठी प्रेरणादायी ठरते.
गृह रचना (House Architecture)-Indian Art
Indian Art -इ.स.पू. २५०० च्या सुमारास विकसित झालेल्या सिंधू संस्कृतीतील गृह रचना (House Architecture) ही त्या काळातील उच्च दर्जाच्या नगररचनेचे द्योतक आहे. या संस्कृतीतील लोक अत्यंत नियोजनबद्ध आणि स्वच्छतेप्रती जागरूक होते. हडप्पा, मोहनजोदाडो, लोथल इत्यादी ठिकाणी सापडलेल्या घरांच्या अवशेषांवरून हे स्पष्ट होते की त्या काळी घरांची बांधणी अत्यंत वैज्ञानिक आणि सुबक होती.
सिंधू संस्कृतीतील बहुतांश घरं आयताकृती किंवा चौकोनी स्वरूपाची होती. काही घरं एक मजली तर काही दोन मजलीही होती. बहुतेक घरांना मोकळं अंगण (courtyard) असायचं, जे घराच्या मध्यभागी वायुविजनासाठी ठेवलेलं असे. हे अंगण कौटुंबिक उपक्रमांसाठी तसेच प्रकाश आणि हवा खेळती राहण्यासाठी उपयुक्त ठरत असे. प्रत्येक घरात स्वतंत्र स्नानगृह (bathroom) आणि विहीर (well) असल्याचं आढळतं — हे त्या काळच्या प्रगत जीवनपद्धतीचं प्रतीक आहे.
सांडपाणी व्यवस्थेची कल्पकता ही सिंधू संस्कृतीची सर्वात मोठी देणगी मानली जाते. प्रत्येक घरातून सांडपाणी बंद गटारांमार्फत शहराबाहेर नेलं जात असे. ही गटार व्यवस्था विटांनी बांधलेली आणि झाकलेली होती. घरातील स्नानगृह आणि स्वयंपाकघर यांमधील पाणी थेट या गटाराशी जोडलेले असे. या व्यवस्थेमुळे शहर स्वच्छ आणि आरोग्यपूर्ण राहात असे.
घरांच्या भिंती भाजक्या विटांच्या (baked bricks) बनवलेल्या असत, आणि त्या विटांचा प्रमाण (४:२:१) आजही आधुनिक बांधकामासाठी आदर्श मानला जातो. दारे सामान्यतः मुख्य रस्त्याकडे न उघडता बाजूच्या गल्लीकडे उघडत, ज्यामुळे गोपनीयता राखली जाई. छतासाठी लाकूड, दगड आणि चिखल यांचा वापर केला जाई.
अशा प्रकारे, सिंधू संस्कृतीतील गृह रचना ही केवळ राहण्यासाठी नव्हे तर आरोग्य, गोपनीयता आणि निसर्गाशी सुसंवाद या तत्त्वांवर आधारित होती. तिच्या वास्तुकलेतून आजच्या आधुनिक शहरी गृहनिर्माण पद्धतींना प्रेरणा मिळते.
समाज आणि श्रद्धा – सिंधू संस्कृती (Social & Cultural Aspects of Indus Civilization)
Indian Art -सिंधू संस्कृतीचा समाज अत्यंत प्रगत, संघटित आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या समृद्ध होता. इ.स.पू. २५०० च्या सुमारास फुललेल्या या संस्कृतीतील लोकांची जीवनशैली, श्रद्धा आणि सामाजिक मूल्ये आजही भारतीय संस्कृतीच्या पाया म्हणून ओळखली जातात.या समाजात स्त्री-पुरुष समानतेचे दर्शन घडते. मातृदेवीच्या असंख्य मूर्ती सापडल्याने असे दिसते की ते मातृदेवीची (Mother Goddess) उपासना करत असत. ही पूजा प्रजननशक्ती, समृद्धी आणि निसर्गाशी संबंधित होती. बैल, वृषभ आणि पवित्र वृक्ष यांची पूजा केली जात असे. यावरून निसर्गपूजेचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. लोक पशुपालक आणि शेतीप्रधान होते. त्यामुळे पाऊस, सूर्य, जल अशा निसर्गशक्तींना देवत्व दिलं जात असे.
त्यांच्या श्रद्धांमध्ये शिवलिंगासारख्या आकाराच्या मूर्ती, पशुपती योगीची प्रतिमा, वटवृक्ष व बैलपूजा यांचा उल्लेख आढळतो. यावरून शैव परंपरेची बीजे त्याकाळीच पडली होती असं म्हणता येईल. मृत्यूनंतरच्या जीवनावर (Life after Death) त्यांचा विश्वास होता. दफनविधीच्या वेळी मृतदेहाजवळ मातीची भांडी, दागिने, अन्नधान्य ठेवले जात असे, ज्यावरून पुनर्जन्म किंवा परलोकाची संकल्पना त्यांच्या श्रद्धांमध्ये होती हे दिसून येते.
सामाजिक दृष्ट्या हा समाज वर्गविहीन आणि शांतताप्रिय होता. युद्ध, शस्त्रास्त्रे किंवा राजसत्तेचा ठसा कमी प्रमाणात आढळतो.Indian Art यावरून हे लोक समन्वय, सहकार्य आणि शांतीप्रिय सहअस्तित्वावर विश्वास ठेवणारे होते. समाजात व्यापार, हस्तकला, शेती आणि मातीच्या वस्तूंना महत्त्वाचे स्थान होते.
सिंधू संस्कृतीच्या श्रद्धा आणि सामाजिक जीवन हे आजच्या भारतीय समाजातील निसर्गपूजा, स्त्रीशक्तीचा सन्मान, आणि सहजीवनाची भावना यांचे मूळ मानले जाऊ शकते. म्हणूनच, सिंधू संस्कृती भारतीय समाजजीवनाची आणि श्रद्धाविचारांची पहिली पायरी होती.
आधुनिक काळावर प्रभाव (Influence on Modern India)
Indian Art
| प्राचीन वैशिष्ट्य | आधुनिक स्वरूप |
|---|---|
| ग्रीड रचना | आधुनिक नगरयोजना (Chandigarh, Navi Mumbai) |
| सांडपाणी व्यवस्था | आधुनिक ड्रेनेज सिस्टीम |
| विटा आणि बांधकाम | आजही भाजक्या विटांचा वापर |
| दोन मजली घरं | आधुनिक गृहनिर्माण तंत्र |
| निसर्गपूजा | आजचे सण – नागपंचमी, वटपूजा, बैलपोळा इ. |
निष्कर्ष (Conclusion)
Indian Art -सिंधू संस्कृती ही जगातील सर्वात प्रगत आणि नियोजित नागरी संस्कृतींपैकी एक होती. तिच्या नगररचनेत, जलव्यवस्थेत आणि श्रद्धाविचारांतून प्रगत विचारसरणी आणि जीवनशैलीचे दर्शन घडते. समाजात स्त्रीचा सन्मान, निसर्गपूजा आणि शांतीप्रिय सहअस्तित्वाची भावना होती. आजच्या भारतीय नगररचना, धार्मिक श्रद्धा आणि सामाजिक मूल्यांमध्ये या संस्कृतीचे प्रतिबिंब स्पष्ट दिसते. म्हणूनच, सिंधू संस्कृतीला भारतीय संस्कृतीचा पाया आणि सभ्यतेचा पहिला सुवर्ण अध्याय म्हणणे योग्य ठरेल.