“Lost India — भारतातील हरवलेल्या पण आश्चर्यकारक 12 प्राचीन रचना” हा लेख भारताच्या विस्मृतीत गेलेल्या पण अद्भुत वास्तुकलेचा शोध घेतो. द्वारकेच्या जलमग्न नगरीपासून रणकी वेवच्या भूमिगत राजवाड्यांपर्यंत, हडप्पा संस्कृती, तक्षशिला विद्यापीठ, लेण्या, सरस्वतीच्या स्मार्ट सिटी आणि जंगलात हरवलेल्या किल्ल्यांपर्यंत भारताच्या लपलेल्या इतिहासाची रोमांचक सफर. प्राचीन भारतीय विज्ञान, कला, नगररचना आणि आध्यात्मिकतेची चकित करणारी उदाहरणं जाणून घ्या.”
प्रस्तावना
भारताचा इतिहास जितका वैभवशाली आहे, तितकाच तो रहस्यमयही आहे. अनेक प्राचीन वास्तू, नगरं, मंदिरे आणि किल्ले आज काळाच्या ओघात नष्ट झाले, गाडले गेले किंवा घनदाट जंगलांनी गिळंकृत केले. पण त्यांची कथा आजही भारताच्या महिमेला नवीन प्रकाशात उभी करते.
हा लेख अशा 12 हरवलेल्या (Lost India)पण अत्यंत चित्तथरारक रचनांचा परिचय देतो, ज्या भारताच्या विस्मृतीत गेलेल्या सुवर्णयुगाची साक्ष आहेत.
Archaeological Survey of India (ASI)
१)द्वारका नगरी — श्रीकृष्णाची समुद्रात बुडलेली नगरी -Lost India
प्राचीन ग्रंथांनुसार द्वारका ही सुवर्णमयी, दगडी तटांनी सजलेली आणि सात भव्य द्वारांनी सुरक्षित अशी नगरी होती. कृष्णभगवानांनी स्वतः बांधलेली ही नगरी समुद्राजवळील सर्वात प्रगत बंदरांपैकी एक होती. पुरातत्वशास्त्रज्ञांनी ओखामंडळ किनाऱ्याजवळ समुद्राखाली मिळवलेले अवशेष — भिंती, खांब, दगडी रस्ते, नाणी, मातीची भांडी — हे द्वारकेच्या अस्तित्वाला ठोस आधार देतात. संशोधनानुसार ही नगरी सुमारे 3,500 वर्षांपूर्वी समुद्रात विलीन झाली असावी. आजही समुद्राखालील हे शहर तंत्रज्ञान, गणिती अचूकता आणि प्रगत वास्तुकलेचं अद्भुत उदाहरण मानलं जातं.
२) रणकी वेव, गुजरात — भूमिगत कोरीव विहीर महाल -Lost India
रणकी वेव ही फक्त विहीर नसून 7 मजल्यांपर्यंत खाली जाणारी शिल्पमय भूमिगत राजवाड्यासारखी वास्तू आहे. 11व्या शतकात राणी उदयमतीने पाणीसाठा आणि सौंदर्य यांचा संगम म्हणून ही रचना बांधली. प्रत्येक भिंतीवर देवी–देवतांचे शेकडो शिल्प, नर्तक, गणेश, विष्णू अवतार, ऋतुचक्र आणि पुराणातील प्रसंग कोरलेले आहेत. अभियांत्रिकीदृष्ट्या, पाणी फिल्टर होऊन स्वच्छ राहील अशी विशेष रचना करण्यात आली होती. UNESCO ने या विहिरीला भारतातील सर्वांत सुंदर भूमिगत कला नमुन्यांपैकी एक म्हणून गौरवले आहे. ही रचना प्राचीन भारताच्या जलव्यवस्थापनाचा सर्वोच्च नमुना आहे.
३) लोथल डॉकयार्ड — जगातील पहिलं समुद्री बंदर
हडप्पा संस्कृतीने व्यापारी तंत्रज्ञानाचा पाया घातला आणि लोथल हे त्याचं सर्वात प्रभावी उदाहरण आहे. येथे सापडलेले डॉकयार्ड दगडी तटबंदी, नियंत्रित जलप्रवाह आणि मालवाहू बोटींसाठी खास रस्ता यांसह जगातील सर्वात जुनी सागरी पायाभूत सुविधा दर्शवतात. उत्खननात मिळालेली वजन मापन प्रणाली, शिक्के, व्यापार नोंदी आणि दाणेदार धान्याचे अवशेष हे सिद्ध करतात की लोथलचा व्यापार मेसोपोटेमियापर्यंत पोहोचला होता. तंत्रज्ञान, जहाजबांधणी आणि व्यापार व्यवस्थापनाचं हे जगातील पहिलं “आंतरराष्ट्रीय बंदर” मानलं जातं.
४) तक्षशिला विद्यापीठ — प्राचीन भारताचं ज्ञानकेंद्र
तक्षशिला हे फक्त विद्यापीठ नव्हतं, तर त्या काळातील सर्वात प्रगत “ग्लोबल लर्निंग हब” होतं. येथे 10,000 पेक्षा जास्त विद्यार्थी आणि 200 पेक्षा जास्त आचार्य होते. विद्यार्थी जगभरातून इथे यायचे — ग्रीस, पर्शिया, चीन, अरब, गांधार. इथे शिकवले जाणारे विषय 64 पेक्षा अधिक होते — आयुर्वेद, खगोलशास्त्र, वास्तुकला, राजकारण, अर्थशास्त्र, धनुर्विद्या, शस्त्रविद्या, नृत्य–संगीत, मनोविज्ञान. चाणक्याने इथेच अर्थशास्त्राची पायाभरणी केली व पाणिनीने संस्कृत व्याकरणाचा शास्त्रीय ग्रंथ तयार केला. तक्षशिला हे भारताच्या ज्ञानपरंपरेचं अभिमानचिन्ह आहे.
५) श्रीयंत्र मंदिर — रहस्यपूर्ण ऊर्जाकेंद्र
श्रीयंत्र ही त्रिकोणांच्या गणिती रचनेवर आधारित एक अत्यंत गुंतागुंतीची आकृती आहे. अनेक ठिकाणी सापडणाऱ्या श्रीयंत्र मंदिरांच्या अवशेषांमधून प्राचीन भारतीयांचे ज्यामिती, ऊर्जा विज्ञान, ध्वनी तरंग आणि ध्यानशास्त्रातील ज्ञान दिसून येते. काही संशोधकांच्या मते या रचना विशिष्ट कंपन निर्माण करून वातावरण संतुलित करत असत. मंदिरांतील कोरीवकामात देवी त्रिपुरसुंदरी आणि नवरसांचे सूचक चिन्ह दिसतात. जरी बरीच मंदिरे नष्ट झाली असली तरी त्यांचे अवशेष आजही ती एक “ऊर्जा वास्तू” होती हे सिद्ध करतात.
६) भीमबेटका — 30,000 वर्ष जुनं प्रागैतिहासिक जग -Lost India
भीमबेटका येथे मानवाच्या सर्वात जुन्या कला–संस्कृतीचे रंगीत पुरावे सापडतात. गुहांमधील चित्रे आजही ताजेतवाने दिसतात — लाल, पांढरे, हिरवे, पिवळे रंग वापरून प्राचीन मानवाने शिकारी, नृत्य, प्राणी, सामाजिक जीवन, युद्ध प्रसंग आणि धार्मिक विधी चित्रित केले आहेत. विशेष म्हणजे हे रंग नैसर्गिक खनिजांपासून बनवलेले असून हजारो वर्ष टिकून राहिले. भीमबेटका हे “मानवाच्या कलात्मक उत्क्रांतीचं जिवंत संग्रहालय” आहे.
७) दुर्लक्षित लेण्या — विस्मरणात गेलेली बुद्धकालीन कला
अजिंठा–एलोरा व्यतिरिक्त भारतभरात अनेक बुद्धकालीन आणि हिंदू–जैन लेण्या आहेत — विदर्भ, तमिळनाडू, कर्नाटक, उडुपी, गुजरात, ओडिशा आणि आसाममध्ये. या लेण्यांमध्ये अद्वितीय भित्तीचित्रे, स्तूप, विहार, ध्यानगृह, दगडी शिल्प आणि मंदिर वास्तू आहेत. अनेक ठिकाणी अजूनही संशोधन सुरू आहे. काही लेण्या जंगलात दडलेल्या असल्यामुळे शेकडो वर्षे जगाला अज्ञात राहिल्या.
८) तामिळनाडूचं अंडरग्राउंड शिवालय
हे मंदिर जमिनीखाली खोलवर कोरलेले असून त्यात जाण्यासाठी अरुंद परंतु सुबक जिने आहेत. आत गेल्यावर दिसणाऱ्या दगडी भिंती, स्तंभ आणि शिवलिंगाची रचना अभूतपूर्व आहे. सर्वात आश्चर्य म्हणजे — प्रकाश आणि वायू नैसर्गिक पद्धतीने आत पोहोचतात. ध्वनी तरंगांची परावर्तने आश्चर्यकारक रीतीने घुमतात. या मंदिरात जलव्यवस्थापनासाठीही गुप्त चॅनेल्स आहेत, ज्यामुळे ते नेहमी कोरडे राहते.
९) कैलास मंदिर “मॉडेल” — खोदकामाचा चमत्कार
कैलास मंदिर हे जगातील “vertical excavation” चं सर्वात मोठं उदाहरण आहे — संपूर्ण डोंगर वरून खाली कापून पूर्ण मंदिर उभारलं गेलं. काही संशोधकांच्या मते दक्षिण भारतात मिळालेला दगडी “टेस्ट मॉडेल” हे मूळ आराखड्याचं लघु रूप आहे. या मॉडेलमध्ये मंदिराच्या प्रमुख रचना, तोरण, मंडप आणि शिल्पांचे सूचक भाग दिसतात. हे सिद्ध करते की भारतीय शिल्पकारांनी आधी मॉडेल तयार करून मग मुख्य डोंगरात काम सुरू केले.
१०) सरस्वती–सिंधु संस्कृतीची गहाळ शहरं
हडप्पा–मोहेनजोदारो व्यतिरिक्त सरस्वती नदीकाठावर 500 पेक्षा जास्त शहरं आणि वसाहती होत्या. यातील काही पूर्णपणे गाडल्या गेल्या आहेत. येथे आढळणारे घरांचे रेखांकन, ड्रेनेज प्रणाली, धान्य कोठारे, रस्त्यांचे जाळे, बाजारपेठा आणि पाण्याचे जलाशय पाहून “स्मार्ट सिटी”ची कल्पना भारताने 4,000 वर्षांपूर्वीच निर्माण केली होती हे स्पष्ट होते.
११) वडनगर — इतिहासाच्या 7–8 स्तरात दडलं शहर
गुजरातमधील वडनगर हे इतिहासाच्या थरांमध्ये दडलेलं प्राचीन शहर आहे. उत्खननात प्राचीन किल्लेबंदी, मठ, नाणी, दगडी जिने, स्तूप अवशेष, कारखाने आणि मातीची भांडी सापडली. अनेक शिल्पे आणि लेखन पुरावे दर्शवतात की हे शहर व्यापार आणि धर्मिक अध्ययनाचं केंद्र होतं.
१२) हरवलेली किल्ल्यांची श्रृंखला — जंगलातील विस्मृती
विंध्य–सतपुडा पर्वतरांगांमध्ये दडलेले अनेक किल्ले आजही पूर्णपणे शोधले गेलेले नाहीत. घनदाट जंगल, वन्य प्राणी आणि अवघड भूगोल यामुळे हे किल्ले शतकानुशतके लपून राहिले. काही किल्ल्यांमध्ये गुप्त बोगदे, पाण्याची तळी, प्राचीन तोफा, पहारे मनोरे आणि राजवाड्यांचे अवशेष अजूनही शाबूत आहेत.
निष्कर्ष
भारताची हरवलेली (Lost India)प्राचीन रचना आपल्याला सांगते की भारत फक्त इतिहास नाही तर अप्रतिम वास्तुकलांचा विश्वगुरू होता. अनेक रचना आजही संशोधनाची वाट पाहत आहेत. हा लेख वाचकांना भारताच्या विस्मृतीत गेलेल्या सांस्कृतिक वारशाशी जोडणारा एक जिवंत दुवा आहे.