Mati Parikshan म्हणजे शेतीच्या आरोग्याची तपासणी करण्याची पहिली पायरी आहे. योग्य खत वापर, पीक उत्पादकता वाढवणे आणि जमिनीची सुपिकता टिकवण्यासाठी माती परीक्षण अत्यावश्यक आहे. चला जाणून घेऊया माती परीक्षणाचे फायदे आणि पद्धती.
प्रस्तावना
Mati Parikshan -भारतीय शेती ही पावसावर आणि जमिनीच्या सुपिकतेवर अवलंबून आहे. पण काळ बदलला आहे; आज शेतकऱ्यांसाठी विज्ञानावर आधारित शेती करणे आवश्यक बनले आहे. शेतीतून जास्तीत जास्त उत्पादन मिळवायचे असेल, तर सर्वप्रथम मातीचा दर्जा आणि तिच्या पोषक घटकांची माहिती असणे गरजेचे आहे. हीच माहिती मिळवण्याचे साधन म्हणजे माती परीक्षण. माती परीक्षणाद्वारे (Mati Parikshan)आपण आपल्या जमिनीचे आरोग्य तपासतो. कोणते पोषक घटक कमी आहेत, कोणते जास्त आहेत आणि कोणते संतुलित आहेत, हे समजल्यास खतांचा योग्य वापर करता येतो. यामुळे उत्पादन वाढते, खर्च कमी होतो आणि पर्यावरणावरही चांगला परिणाम होतो.
Organic Farming कसे सुरू करायचे? — संपूर्ण मार्गदर्शन
Soil Health Card Scheme — Government of India
माती परीक्षण म्हणजे काय?
Mati Parikshan म्हणजे शेतातील मातीचा नमुना घेऊन त्यातील पोषक घटक, pH मूल्य, सेंद्रिय द्रव्याचे प्रमाण आणि सूक्ष्म पोषकांचा समतोल तपासणे. प्रत्येक शेताची माती वेगवेगळ्या प्रकारची असते — काही माती काळी, काही लाल, काही वाळवंटी किंवा काही चिकण असते. या विविध मातींमध्ये पोषक घटकांचे प्रमाणही भिन्न असते. माती परीक्षण केल्याने ही अचूक माहिती मिळते आणि त्यावरून खतांचा वापर नियोजित करता येतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या शेतात नायट्रोजन कमी असल्यास नायट्रोजनयुक्त खत वापरावे लागते, तर दुसऱ्या शेतात फॉस्फरस अधिक असल्यास त्याचे प्रमाण कमी करणे आवश्यक असते. अशा प्रकारे माती परीक्षण शेतकऱ्याला वैज्ञानिक निर्णय घेण्यास मदत करते. मातीचा pH जर खूप जास्त किंवा कमी असेल, तर पिकांना पोषक घटक शोषून घेण्यात अडचण येते. हे सर्व घटक परीक्षणाद्वारे समजतात आणि शेतकरी योग्य उपाययोजना करू शकतो.
माती परीक्षण का आवश्यक आहे?
माती परीक्षणाचे(Mati Parikshan) महत्त्व अनेक पातळ्यांवर आहे.
- प्रथम म्हणजे योग्य खताचे नियोजन. आपण कोणतेही खत वापरताना ते अंदाजाने वापरतो, परंतु माती परीक्षणामुळे हा अंदाज शास्त्रीय आधारावर ठरतो.
- दुसरे म्हणजे उत्पादनात वाढ होते. कारण पिकाला योग्य वेळी योग्य पोषण मिळाल्यास ते निरोगी वाढते, रोगप्रतिबंधक शक्ती वाढते आणि उत्पादन वाढते.
- तिसरे म्हणजे जमिनीचे आरोग्य टिकते. अति खत वापरामुळे मातीचे सूक्ष्मजीव नष्ट होतात आणि सुपिकता घटते. माती परीक्षण करून हे टाळता येते.
- चौथे म्हणजे खर्चात बचत होते. अनावश्यक खतांचा वापर टाळल्याने आर्थिक फायदा होतो. तसेच, पर्यावरणीय दुष्परिणाम कमी होतात. खतांचा अति वापर केल्यास पाण्याचे प्रदूषण होते, पण योग्य प्रमाणात वापरल्यास जमिनीचा आणि पाण्याचा समतोल टिकतो.
माती परीक्षण कसे करावे?
माती परीक्षण (Mati Parikshan)करण्याची प्रक्रिया अत्यंत सोपी आहे, पण त्यात काही तांत्रिक काळजी घेणे आवश्यक आहे. प्रथम शेतातून नमुना गोळा करणे हा टप्पा महत्त्वाचा असतो. शेताच्या वेगवेगळ्या भागांतून, 6 ते 8 इंच खोलवरून मातीचे नमुने घ्यावेत. पावसाळ्याच्या अगोदर किंवा नंतर, जमिन ओलसर नसताना हे करणे योग्य ठरते. त्यानंतर नमुना सावलीत सुकवावा, पॉलिथिनच्या पिशवीत भरावा आणि त्यावर शेताचे नाव, तालुका, जिल्हा व पिकाचे नाव लिहावे. हा नमुना जवळच्या कृषी विज्ञान केंद्रात, राज्य सरकारच्या माती परीक्षण प्रयोगशाळेत किंवा मान्यताप्राप्त खाजगी प्रयोगशाळेत पाठवावा. अहवाल मिळाल्यावर त्यातील घटक समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. अहवालात नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम, सेंद्रिय द्रव्य आणि सूक्ष्म घटकांचे प्रमाण दिलेले असते. कृषी अधिकारी किंवा तज्ञाच्या सल्ल्याने त्यानुसार खताचे प्रमाण ठरवावे. ही प्रक्रिया दर दोन वर्षांनी पुन्हा करावी, कारण जमिनीतील घटक वेळेनुसार बदलतात.
योग्य खत वापरासाठी मार्गदर्शन
माती परीक्षण (Mati Parikshan)अहवालानुसार खतांचा योग्य वापर केल्यास शेतीत चमत्कारिक बदल दिसून येतात. जर जमिनीत नायट्रोजन कमी असेल तर युरिया, अमोनियम सल्फेट यांसारखी नायट्रोजनयुक्त खते वापरावीत. फॉस्फरसची कमतरता असल्यास डीएपी किंवा सिंगल सुपर फॉस्फेट उपयुक्त ठरते. पोटॅशियम कमी असल्यास म्युरेट ऑफ पोटॅश किंवा सल्फेट ऑफ पोटॅश वापरावे. मात्र हे सर्व खत प्रमाणात वापरणे अत्यंत आवश्यक आहे. यासोबत सेंद्रिय खतांचा वापर केल्यास जमिनीची सुपिकता दीर्घकाळ टिकून राहते. शेणखत, वर्मी कंपोस्ट, कंपोस्ट खत, जैविक खतांचा वापर जमिनीत सूक्ष्मजीव वाढवतो, ज्यामुळे मातीची रचना आणि पाण्याचा शोषण दर सुधारतो. प्रत्येक दोन वर्षांनी माती परीक्षण करून पिकासाठी नवीन खत नियोजन करणे आवश्यक आहे. योग्य वेळी योग्य खत वापरल्यास पीक निरोगी राहते, खर्च कमी होतो आणि उत्पादन वाढते.
माती परीक्षणाचे फायदे
माती परीक्षणामुळे(Mati Parikshan) शेतकऱ्याला अनेक पातळ्यांवर लाभ मिळतात. सर्वात मोठा फायदा म्हणजे जमिनीचा संतुलित पोषण पुरवठा. पिकांना जेवढे पोषण हवे तेवढेच मिळते आणि जमिनीतील अति घटकांची वाढ टाळली जाते. यामुळे पिकांच्या गुणवत्तेत लक्षणीय सुधारणा होते. दुसरा फायदा म्हणजे उत्पादनात वाढ. संशोधनानुसार, नियमित माती परीक्षण करणाऱ्या शेतकऱ्यांचे उत्पादन २५ ते ३० टक्क्यांनी वाढते. तिसरा फायदा म्हणजे खर्च व श्रमात बचत. अंदाजावर खत टाकण्याऐवजी शास्त्रशुद्ध नियोजनाने खतांचा वापर केल्यास पैसे वाचतात. चौथा म्हणजे पर्यावरणपूरक शेतीस प्रोत्साहन मिळते. अति रासायनिक खतांचा वापर टाळल्यास जमिनीतील सूक्ष्मजीव जपले जातात आणि पाण्यातील प्रदूषण कमी होते. शेवटी, माती परीक्षण शाश्वत कृषी विकासाला दिशा देते. ही एक दीर्घकालीन गुंतवणूक आहे जी शेतकऱ्याच्या आणि जमिनीच्या भविष्यासाठी अत्यावश्यक आहे.
सरकारच्या योजना आणि शासकीय मदत
भारत सरकार आणि राज्य शासन दोन्ही पातळ्यांवर माती परीक्षणाला (Mati Parikshan)प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध योजना राबवत आहेत. केंद्र सरकारची Soil Health Card योजना ही त्यापैकी सर्वात महत्त्वाची आहे. या योजनेअंतर्गत प्रत्येक शेतकऱ्याला त्याच्या शेतातील मातीचे परीक्षण करून एक आरोग्य पत्रिका दिली जाते, ज्यामध्ये मातीतील पोषक घटकांचे प्रमाण, pH, सेंद्रिय कार्बन आणि सूक्ष्म पोषकांची माहिती असते. या कार्डच्या आधारे शेतकरी योग्य प्रमाणात खतांचा वापर करू शकतो. अनेक राज्यांत जिल्हास्तरीय प्रयोगशाळा स्थापन केल्या आहेत जिथे शेतकऱ्यांना मोफत किंवा अल्प दरात माती परीक्षणाची सुविधा उपलब्ध आहे. याशिवाय कृषी विज्ञान केंद्रांतून प्रशिक्षण, मार्गदर्शन आणि डेमो प्लॉट्सच्या माध्यमातून माती परीक्षणाचे महत्त्व जनतेपर्यंत पोहोचवले जाते. काही ठिकाणी मोबाइल सॉईल टेस्टिंग व्हॅन्सदेखील उपलब्ध आहेत ज्या थेट शेतात जाऊन मातीचे नमुने घेतात आणि अहवाल देतात. या योजनांचा लाभ घेतल्यास शेतकऱ्यांना वैज्ञानिक शेतीचा अनुभव मिळतो आणि उत्पादनक्षमतेत सातत्याने वाढ होते.
माती परीक्षणात तंत्रज्ञानाचा वापर आणि डिजिटल शेतीकडे वाटचाल
आजच्या डिजिटल युगात माती परीक्षण(Mati Parikshan) देखील तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने अधिक सोपे आणि अचूक झाले आहे. आता मोबाईल अॅप्स, GIS (Geographic Information System), ड्रोन आणि IoT (Internet of Things) उपकरणांच्या मदतीने मातीची गुणवत्ता रिअल-टाइममध्ये तपासता येते. काही नवीन प्रयोगशाळा हातातील पोर्टेबल डिव्हाइसेस वापरतात ज्या काही मिनिटांत मातीतील पोषक घटक मोजतात. याशिवाय कृषी विभागाच्या वेबसाइट्स आणि अॅप्सवर माती परीक्षणाचा अहवाल ऑनलाइन पाहता येतो, खत शिफारसी डाउनलोड करता येतात आणि पुढील हंगामाचे नियोजन करता येते. डिजिटल शेतीमुळे शेतकऱ्यांना वेळ, पैसा आणि श्रम वाचतात. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि डेटा विश्लेषणाच्या मदतीने पिकासाठी योग्य खतांचे प्रमाण आणि वेळेचे नियोजन अधिक प्रभावी बनवता येते. भारतात “Digital Agriculture Mission” अंतर्गत अशा अनेक उपक्रमांना चालना दिली जात आहे. यामुळे शेती अधिक आधुनिक, स्मार्ट आणि उत्पादनक्षम बनत आहे.
निष्कर्ष
माती परीक्षण (Mati Parikshan)हे शेतीतील सर्वात महत्त्वाचे आणि मूलभूत पाऊल आहे. माती परीक्षण केल्याने केवळ खताचा वापर वैज्ञानिक पद्धतीने करता येतो असे नाही, तर जमिनीची सुपिकता, उत्पादन आणि नफा यावरही त्याचा थेट परिणाम होतो. आज सरकारकडून ‘Soil Health Card’ योजना राबवली जाते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना मोफत माती परीक्षणाची सुविधा मिळते. प्रत्येक शेतकऱ्याने आपल्या जमिनीचे आरोग्य तपासणे हे तितकेच आवश्यक आहे जितके माणसाने आरोग्य तपासणे गरजेचे आहे. योग्य परीक्षण, योग्य खत आणि योग्य नियोजन या तिन्ही गोष्टींचा संगम झाला तर शेती अधिक नफादायक आणि पर्यावरणपूरक होऊ शकते. माती परीक्षण हे केवळ शेतकऱ्याचे कर्तव्य नाही तर भविष्यातील पिढ्यांसाठी दिलेली एक जबाबदारी आहे.