National Digital Literacy Mission NDLM / DISHA)-राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियान

राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियान (NDLM / DISHA) हे भारत सरकारचे डिजिटल इंडिया अंतर्गत एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. या योजनेचा उद्देश प्रत्येक कुटुंबातील एक सदस्य डिजिटल साक्षर बनवणे असून, संगणक प्रशिक्षण, स्मार्टफोन वापर आणि ऑनलाइन व्यवहार ज्ञानाद्वारे देश डिजिटल भारताकडे वाटचाल करत आहे.

प्रस्तावना

भारत देश आज डिजिटल क्रांतीच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करत आहे. या डिजिटल युगात प्रत्येक नागरिकाला संगणक, स्मार्टफोन, आणि इंटरनेटचा उपयोग करता यावा, ही वेळेची गरज बनली आहे. ग्रामीण भागातील अनेक लोक अजूनही तंत्रज्ञानापासून दूर आहेत, त्यामुळे त्यांना सरकारी व आर्थिक सेवांचा पूर्ण लाभ मिळत नाही. या पार्श्वभूमीवर भारत सरकारने “राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियान (National Digital Literacy Mission – NDLM / DISHA)” सुरू केले.
या अभियानाचा उद्देश असा आहे की देशातील प्रत्येक कुटुंबातील किमान एक व्यक्ती डिजिटल साक्षर व्हावी, म्हणजे त्याला संगणक चालवणे, इंटरनेट वापरणे, आणि ऑनलाइन व्यवहार करणे सहज शक्य व्हावे. ही योजना केवळ शिक्षण नव्हे तर आत्मनिर्भरतेचा मार्ग आहे. डिजिटल साक्षर नागरिक म्हणजे सक्षम नागरिक — जो स्वतः सरकारी सेवा, बँक व्यवहार, शिक्षण व आरोग्याशी संबंधित माहिती ऑनलाइन मिळवू शकतो. या अभियानामुळे ग्रामीण भारतात नवे संधीचे दार उघडले आहे, जिथे शेतकरी, विद्यार्थी, गृहिणी आणि छोट्या व्यापाऱ्यांनाही डिजिटल साधनांचा वापर करता येतो.

डिजिटल इंडिया अभियान माहिती

Official NDLM Website

या योजनेचा लाभ कोणाला मिळतो?

राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियान (NDLM / DISHA) ही योजना भारतातील प्रत्येक नागरिकासाठी खुली आहे, विशेषतः त्यांच्यासाठी ज्यांना संगणक किंवा इंटरनेट वापरण्याचे ज्ञान नाही. या योजनेचे उद्दिष्ट म्हणजे ग्रामीण, शहरी आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना डिजिटल साक्षर बनवणे. त्यामुळे खालील गटांतील लोकांना या योजनेचा थेट लाभ मिळतो —

1. ग्रामीण भागातील नागरिक:
   ग्रामीण भागातील बहुसंख्य लोक तंत्रज्ञानापासून अजूनही दूर आहेत. NDLM योजनेद्वारे त्यांना संगणक आणि इंटरनेट वापरण्याचे मोफत प्रशिक्षण दिले जाते. त्यामुळे ते सरकारी सेवा, बँकिंग आणि शिक्षणाच्या सुविधा घरबसल्या घेऊ शकतात.
2. शेतकरी:
   शेतकऱ्यांना मोबाईल अॅप्सद्वारे हवामान, बाजारभाव, खत आणि बी-बियाण्यांची माहिती मिळवता येते. NDLM मुळे ते ऑनलाइन बँकिंग, पीएम किसान सारख्या योजनांचे पैसे थेट खात्यात मिळवू शकतात.
3. विद्यार्थी:
   ग्रामीण व शहरी दोन्ही भागातील विद्यार्थ्यांना ऑनलाइन शिक्षण प्लॅटफॉर्म्स (SWAYAM, DIKSHA, e-Pathshala) वापरता येतात. डिजिटल साक्षरतेमुळे त्यांना ई-लर्निंग आणि करिअर मार्गदर्शनाचे नवे दार उघडते.
4. महिला व गृहिणी:
   महिलांना डिजिटल साधनांद्वारे आर्थिक आणि सामाजिक सक्षमता मिळते. त्या ऑनलाइन व्यवसाय, घरगुती उत्पादने विक्री, किंवा डिजिटल पेमेंटद्वारे व्यवहार करू शकतात. NDLM मुळे महिलांमध्ये आत्मविश्वास आणि स्वावलंबन वाढते.
5. लघु उद्योजक आणि व्यावसायिक:
   छोट्या दुकानदारांना व व्यावसायिकांना डिजिटल पेमेंट, ई-मार्केटिंग आणि ऑनलाइन जाहिरात शिकवली जाते. त्यामुळे त्यांचा व्यवसाय अधिक प्रगत आणि पारदर्शक होतो.
6. ज्येष्ठ नागरिक:
   ज्येष्ठ नागरिकांना ई-गव्हर्नन्स, आरोग्य सल्ला, आणि बँक व्यवहार घरबसल्या करणे सोपे होते. NDLM त्यांना डिजिटल सुविधा आत्मविश्वासाने वापरण्यास सक्षम करते.

मुख्य उद्दिष्ट : देशातील प्रत्येक कुटुंबात किमान एक सदस्य डिजिटल साक्षर व्हावा

या अभियानाचे मुख्य ध्येय म्हणजे भारतातील सर्व समाजघटकांना डिजिटल साक्षरतेच्या प्रवाहात आणणे. प्रत्येक कुटुंबातील किमान एक सदस्याला डिजिटल शिक्षण देऊन त्या कुटुंबाला “डिजिटल सक्षम” बनवणे हा योजनेचा गाभा आहे.
डिजिटल साक्षरता म्हणजे फक्त संगणक चालवणे नव्हे, तर डिजिटल माध्यमांचा जबाबदारीने आणि सुरक्षिततेने वापर करणे. ग्रामीण भागातील नागरिक जे आजही कागदपत्रांवर अवलंबून आहेत, त्यांना आता e-Governance, DigiLocker, आणि UIDAI सारख्या सेवांचा थेट वापर शिकवला जातो.
या प्रशिक्षणाद्वारे लोकांना इंटरनेटवर माहिती शोधणे, ई-मेल वापरणे, बँकिंग आणि पेमेंट प्रणाली समजून घेणे, तसेच ऑनलाइन फॉर्म भरणे, बिल भरणे, आणि डिजिटल पेमेंट करणे शिकवले जाते.
या सर्वामुळे नागरिकांना सरकारी कार्यालयांत जाण्याची गरज कमी झाली आहे आणि वेळ, पैसा दोन्ही वाचतात. NDLM चे ध्येय म्हणजे भारतातील प्रत्येक नागरिकाला डिजिटल जगात आत्मविश्वासाने उभे करणे, जे “Digital India – Empowered India” या संकल्पनेचा खरा पाया आहे.

संगणक आणि स्मार्टफोन वापर प्रशिक्षण

या अभियानाच्या प्रशिक्षण कार्यक्रमांतर्गत प्रशिक्षणार्थींना संगणकाचे मूलभूत ज्ञान दिले जाते. त्यांना संगणकाच्या हार्डवेअर व सॉफ्टवेअरचे प्राथमिक ज्ञान, MS Office सारख्या प्रोग्राम्सचा वापर, इंटरनेट ब्राउझिंग, आणि ई-मेल तयार करण्याची प्रक्रिया शिकवली जाते.
स्मार्टफोनच्या प्रशिक्षणात मोबाईल अॅप्सचा वापर, इंटरनेट डेटा व्यवस्थापन, WhatsApp, Google, YouTube सारख्या सेवांचा उपयोग, आणि माहितीचा सुरक्षित वापर शिकवला जातो.
ग्रामीण भागात महिलांना व विद्यार्थ्यांना या प्रशिक्षणामुळे डिजिटल साधनांचा वापर शिकायला मिळतो. उदाहरणार्थ, एक शेतकरी आता मोबाईलवरून हवामान अंदाज, पीक कर्ज योजना, किंवा बाजारभाव पाहू शकतो. गृहिणी डिजिटल पेमेंट अॅप्स वापरून घरगुती व्यवहार करू शकतात.
संगणक व मोबाईल वापरणे म्हणजे केवळ मनोरंजन नव्हे, तर एक आर्थिक आणि सामाजिक परिवर्तनाचे साधन आहे. NDLM ने या ज्ञानाद्वारे लाखो लोकांना सशक्त केले आहे, ज्यामुळे ते आधुनिक तंत्रज्ञानाशी एकरूप होत आहेत.

प्रशिक्षण प्रक्रिया (Training Process under NDLM / DISHA)

राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियानाची (NDLM / DISHA) प्रशिक्षण प्रक्रिया अतिशय सोपी, पारदर्शक आणि सर्वांसाठी खुली आहे. या योजनेचा उद्देश फक्त संगणक शिकवणे नाही, तर प्रत्येक नागरिकाला डिजिटल साधनांचा योग्य, सुरक्षित आणि आत्मविश्वासाने वापर करता यावा हा आहे. त्यामुळे प्रशिक्षणाची रचना अशा प्रकारे करण्यात आली आहे की, अगदी शालेय शिक्षण घेतलेला किंवा अनपढ व्यक्ती सुद्धा सहज शिकू शकेल.

1. नोंदणी प्रक्रिया:
   इच्छुक नागरिकांना NDLM च्या अधिकृत संकेतस्थळावर (https://ndlm.in) किंवा जवळच्या कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC) मध्ये नोंदणी करता येते. नोंदणीसाठी आधार क्रमांक, मोबाईल नंबर आणि रहिवासी पत्ता आवश्यक असतो. नोंदणी पूर्ण झाल्यानंतर प्रशिक्षण केंद्र निश्चित केले जाते.
2. प्रशिक्षण कालावधी:
   साधारणतः प्रशिक्षण कालावधी 20 तासांपासून 40 तासांपर्यंत असतो. हा कालावधी प्रशिक्षणार्थींच्या गटानुसार बदलतो. प्रशिक्षण काही दिवसांत पूर्ण होते आणि रोजच्या तासांमध्ये वर्ग घेतले जातात.
3. प्रशिक्षण विषय:
   प्रशिक्षणात संगणकाचे मूलभूत ज्ञान, इंटरनेट वापर, ई-मेल तयार करणे, डिजिटल पेमेंट प्रणाली, ऑनलाइन सरकारी सेवा, आणि सायबर सुरक्षितता या विषयांचा समावेश असतो. तसेच मोबाईल अॅप्सचा वापर, दस्तऐवज स्कॅन करणे, आणि ऑनलाइन फॉर्म भरण्याचे प्रात्यक्षिक दिले जाते.
4. प्रशिक्षक आणि केंद्र:
   NDLM प्रशिक्षण केंद्रे संपूर्ण भारतभर पसरलेली आहेत. प्रशिक्षकांना डिजिटल साक्षरतेचा योग्य अनुभव असतो. ग्रामीण भागात CSC केंद्रांमधूनही हे प्रशिक्षण दिले जाते.
5. परीक्षा आणि प्रमाणपत्र:
   प्रशिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर ऑनलाइन चाचणी घेतली जाते. परीक्षेत यशस्वी झालेल्या उमेदवारांना डिजिटल साक्षरतेचे प्रमाणपत्र (Digital Literacy Certificate) दिले जाते. हे प्रमाणपत्र सरकारमान्य आहे आणि भविष्यातील नोकरी, व्यवसाय किंवा सरकारी सेवा घेताना उपयुक्त ठरते.

ऑनलाइन व्यवहाराचे ज्ञान

NDLM अंतर्गत डिजिटल पेमेंट आणि ऑनलाइन व्यवहारांची सविस्तर माहिती दिली जाते. नागरिकांना UPI, BHIM, Google Pay, PhonePe, Paytm सारख्या अॅप्स वापरणे शिकवले जाते.
प्रशिक्षणात त्यांना बँक खात्याशी मोबाईल क्रमांक जोडणे, OTP आणि पासवर्ड सुरक्षा, फसवणूक टाळण्याचे मार्ग, तसेच सरकारी पोर्टल्सवरून सेवा घेणे याबद्दल माहिती दिली जाते.
आजच्या काळात ऑनलाइन व्यवहार केवळ सोयीचा नाही, तर आवश्यकही बनला आहे. NDLM ने या क्षेत्रात मोठा बदल घडवून आणला आहे. ग्रामीण भागात आता किरकोळ व्यापारी सुद्धा QR कोडद्वारे पेमेंट स्वीकारतात, आणि शेतकरी थेट आपल्या खात्यात पैसे घेऊ शकतात.
ही प्रक्रिया भारताला “कॅशलेस इकॉनॉमी”च्या दिशेने नेत आहे. नागरिकांना डिजिटल सुरक्षा, सायबर क्राइमपासून बचाव, आणि सुरक्षित ऑनलाइन व्यवहार शिकवले जातात. या ज्ञानामुळे नागरिक आर्थिकदृष्ट्या अधिक जबाबदार आणि सक्षम बनले आहेत.

योजनेचे उद्देश :

राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियानाचा मुख्य उद्देश म्हणजे भारतातील प्रत्येक नागरिकाला डिजिटल जगाशी जोडणे आणि तंत्रज्ञानाचा उपयोग आपल्या दैनंदिन जीवनात करता यावा हे सुनिश्चित करणे.
या योजनेद्वारे सरकारने ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकांना डिजिटल साधनांचा वापर शिकवून त्यांच्या जीवनशैलीत परिवर्तन घडवण्याचा संकल्प केला आहे.
योजनेचे महत्त्वाचे उद्देश खालीलप्रमाणे आहेत —

1. प्रत्येक कुटुंबात एक डिजिटल साक्षर सदस्य तयार करणे:
   देशातील प्रत्येक घरात किमान एक व्यक्तीला संगणक आणि इंटरनेट वापरण्याचे प्रशिक्षण देणे, जेणेकरून ती व्यक्ती आपल्या कुटुंबातील इतर सदस्यांनाही मार्गदर्शन करू शकेल.
2. ग्रामीण भागात डिजिटल साक्षरता वाढवणे:
   शहरांप्रमाणेच ग्रामीण भागातील नागरिकांना तंत्रज्ञानाशी जोडणे, त्यांना सरकारी योजना, बँकिंग सेवा, आणि शिक्षण क्षेत्रात डिजिटल साधनांचा लाभ घेता यावा यासाठी सक्षमता देणे.
3. ई-गव्हर्नन्स व डिजिटल सेवा वापर प्रोत्साहन:
   नागरिकांना सरकारी पोर्टल्स, ई-सेवा केंद्रे, आणि ऑनलाइन अर्ज प्रणाली समजावून देणे, ज्यामुळे ते स्वतःच सरकारी सेवांचा लाभ घेऊ शकतील.
4. आर्थिक साक्षरता आणि ऑनलाइन व्यवहार ज्ञान:
   लोकांना सुरक्षित डिजिटल पेमेंट प्रणाली शिकवणे, जसे UPI, BHIM, Paytm, Google Pay इत्यादींचा योग्य वापर करून नकदविरहित व्यवहार संस्कृती रुजवणे.
5. सायबर सुरक्षिततेबद्दल जागरूकता निर्माण करणे:
   इंटरनेट वापरताना सुरक्षितता कशी राखावी, फसवणुकीपासून कसे वाचावे, आणि आपली वैयक्तिक माहिती सुरक्षित ठेवावी याबद्दल प्रशिक्षण देणे.
6. महिला आणि युवकांना डिजिटल आत्मनिर्भर बनवणे:
   महिलांना आणि तरुणांना डिजिटल शिक्षण देऊन त्यांना घरबसल्या रोजगार आणि व्यवसाय संधी निर्माण करण्यासाठी सक्षम करणे.

या सर्व उद्देशांमुळे भारत सरकारचा दीर्घकालीन हेतू म्हणजे “डिजिटल साक्षर भारत – सशक्त भारत” निर्माण करणे. NDLM / DISHA योजनेमुळे देशातील प्रत्येक नागरिक आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग आत्मविश्वासाने करू शकतो आणि स्वतःच्या प्रगतीसाठी डिजिटल माध्यमांचा योग्य वापर करू शकतो.

निष्कर्ष : डिजिटल साक्षर भारत – प्रगत भारत

राष्ट्रीय डिजिटल साक्षरता अभियान (NDLM / DISHA) ही योजना भारतातील डिजिटल क्रांतीची पायरी आहे. या उपक्रमाने ग्रामीण-शहरी दरी कमी केली आहे आणि सामान्य नागरिकाला तंत्रज्ञानाच्या जगाशी जोडले आहे.
या प्रशिक्षणामुळे नागरिक सरकारी सेवा, शिक्षण, आरोग्य आणि बँकिंग सेवा घरबसल्या घेऊ शकतात.
डिजिटल साक्षरता ही आजची गरज असून, NDLM ने ती प्रत्येक घरापर्यंत पोहोचवली आहे.
डिजिटल साक्षर नागरिक म्हणजे एक सक्षम नागरिक, आणि सक्षम नागरिक म्हणजे सक्षम भारत.
NDLM / DISHA ने भारताला “डिजिटल इंडिया – सशक्त भारत” या दिशेने पुढे नेले आहे.