“Vijayadashami (दसरा) हा सत्याचा असत्यावर विजय साजरा करणारा सण आहे. राम-रावण युद्ध, दुर्गेचा महिषासुरवध, शस्त्रपूजा, सोनं वाटप आणि भारतभरातील विविध परंपरा जाणून घ्या. आधुनिक काळातील दसऱ्याचे सामाजिक व सांस्कृतिक महत्त्व, प्रेरणादायी संदेश आणि पर्यावरणपूरक उत्सवाची माहिती मिळवा.”
प्रस्तावना
भारत हा सण-उत्सवांचा देश आहे. येथे प्रत्येक सणामागे काहीतरी पौराणिक, धार्मिक किंवा सामाजिक महत्त्व दडलेले आहे. त्यातीलच एक अत्यंत महत्त्वाचा व सर्वत्र मोठ्या थाटामाटात साजरा होणारा सण म्हणजे विजयादशमी किंवा दसरा. ह्या दिवशी चांगल्या गोष्टींचा वाईटावर विजय साजरा केला जातो. रामाने रावणाचा वध करून धर्माचा विजय मिळविल्याचा हा दिवस असल्यामुळे याला विशेष महत्त्व आहे. तसेच दुर्गेने महिषासुराचा वध करून दुष्ट शक्तींचा नाश केल्याचे प्रतीक म्हणूनही हा उत्सव ओळखला जातो.
आणखी सण आणि उत्सव यांच्याबद्दल माहितीसाठी येथे click करा .
इतिहास व पौराणिक संदर्भ
दसर्याचे मूळ दोन प्रमुख पौराणिक कथा सांगतात.Vijayadashami
- राम-रावण युद्ध : रामायणानुसार, भगवान रामाने माता सीतेची सुटका करण्यासाठी लंकेत जाऊन रावणाचा वध केला. हे युद्ध दहा दिवस चालले आणि दशमीच्या दिवशी रामाने विजय मिळविला. म्हणून ह्या दिवशी “विजयादशमी” असे नाव पडले.
- महिषासुरमर्दिनी दुर्गा : देवी दुर्गेने नवरात्रीत महिषासुराशी युद्ध केले. नऊ दिवस युद्ध चालले आणि दहाव्या दिवशी महिषासुराचा नाश करून देवीने धर्म व सत्याचा विजय मिळविला.
या दोन कथा सांगतात की विजयादशमी ही केवळ धार्मिक नव्हे तर सत्य, धैर्य आणि सद्गुणांचा उत्सव आहे.
शुभ मुहूर्त
विजय मुहूर्त, जो या दिवशी पूजा करण्यासाठी अत्यंत शुभ मानला जातो, दुपारी 2:09 ते 2:57 या वेळेत आहे.
या वेळेत शमी पूजा, अपराजिता पूजा आणि विविध धार्मिक विधी पार पाडले जातात.इंडियाटाईम्स लिंक
धार्मिक व आध्यात्मिक महत्त्व-Vijayadashami
- दसरा हा धर्म व सत्याचा असत्य व अधर्मावर विजय या तत्त्वाचा संदेश देतो.
- अनेक ठिकाणी ह्या दिवशी शस्त्रपूजा व वाहनपूजा केली जाते. कारण हा दिवस कोणतेही नवे कार्य सुरू करण्यासाठी शुभ मानला जातो.
- अपराजिता देवीची पूजा करून आरोग्य, शौर्य व समृद्धीची प्रार्थना केली जाते.
- शमीच्या झाडाची पूजा केली जाते कारण पांडवांनी वनवासानंतर आपली शस्त्रे शमीच्या झाडाखाली लपविली होती. विजयादशमीला ती पुन्हा घेतली व कौरवांवर विजय मिळविला.
दसऱ्याच्या परंपरा व प्रथा-Vijayadashami
- आयुधपूजा व वाहनपूजा : शेतकरी नांगर, बैल, शेतातील साधने, तर सैनिक व कारखानदार आपली शस्त्रे, यंत्रे पूजतात.
- सोने वाटप (आपटीची पाने) : महाराष्ट्रात आपट्याच्या पानांना “सोनं” म्हणतात. हा दिवस परस्परांना सोन्यासारखा शुभ जीवन देणारा ठरावा म्हणून लोक आपटीची पाने एकमेकांना देतात.
- रामलीला व रावण दहन : उत्तर भारतात खास करून रावण, मेघनाद व कुंभकर्ण यांच्या पुतळ्यांचे दहन केले जाते. यातून वाईटाचा नाश करून चांगल्याचा प्रसार करण्याचा संदेश दिला जातो.
- विद्यारंभ संस्कार : मुलांना शिक्षणाची सुरुवात करण्यासाठी हा दिवस अत्यंत शुभ मानला जातो.
- नवरात्रीचा समारोप : नवरात्रीत देवीच्या विविध रूपांची पूजा केली जाते व दसऱ्याच्या दिवशी तिचा विसर्जन सोहळा होतो.
भारतातील विविध भागांतील दसरा उत्सव
- उत्तर भारत : रामलीला, रावण दहन, रामाचे विजय सोहळे.
- पश्चिम बंगाल : दुर्गापूजेचा भव्य समारोप, देवीची मूर्ती विसर्जन.
- महाराष्ट्र : आपट्याची पाने वाटणे, शस्त्रपूजा, नवीन कार्यारंभ.
- कर्नाटक (मैसूर) : मैसूरचा दसरा हा जागतिक पातळीवर प्रसिद्ध आहे. दरबार, मिरवणुका, हत्तींची सजावट व सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात.
- गुजरात : गरबा व डांडिया रासचे भव्य आयोजन.
सामाजिक व सांस्कृतिक महत्त्व
Vijayadashami -दसरा हा केवळ धार्मिक सण नसून सामाजिक बंध व ऐक्य वाढवणारा उत्सव आहे.
- परस्परांना सोन्याची पाने देऊन मैत्री, एकता आणि परस्पर आदर वाढतो.
- समाजातील वाईट प्रथांचा नाश करून चांगल्या मूल्यांचा प्रसार करण्याचा संदेश दिला जातो.
- कला, संस्कृती, संगीत, नाटक, नृत्य यांचे दर्शन घडवून हा उत्सव लोकसंस्कृतीला समृद्ध करतो.
आजच्या काळातील विजयादशमी
Vijayadashami-आज विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या युगातही दसऱ्याचे महत्त्व कमी झालेले नाही.
- नवे शैक्षणिक, व्यापारी व औद्योगिक प्रकल्प या दिवशी सुरू केले जातात.
- सैन्य व पोलीस दलात शस्त्रपूजेचा सोहळा होतो.
- पर्यावरणपूरक रावण दहनाची प्रथा हळूहळू रुजू लागली आहे.
- डिजिटल युगातही लोक सोशल मीडियावर शुभेच्छा पाठवून एकमेकांशी जोडलेले राहतात.
दसरा व मानवी जीवनातील संदेश
- प्रत्येक माणसाने आपल्या जीवनातील “रावण” म्हणजे अहंकार, क्रोध, लोभ, मत्सर यांचा नाश केला पाहिजे.
- सत्य व धर्माचा मार्ग कितीही कठीण असला तरी शेवटी विजय नेहमी सत्याचाच होतो.
- परस्परांना आदर देऊन समाजात एकता, बंधुता व स्नेह वाढवणे हीच खरी विजयादशमी.
आधुनिक काळातील दसऱ्याचे बदलते स्वरूप
Vijayadashami – दसरा हा सण आजही आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे, पण समाजातील बदलांमुळे त्याच्या स्वरूपातही काही बदल झालेले दिसतात. पारंपरिक पद्धतीने पूजा-अर्चा, सोनं वाटप, शस्त्रपूजा हे विधी होत असले तरी आता सांस्कृतिक कार्यक्रम, सामाजिक उपक्रम, पर्यावरणपूरक उपक्रम यावर अधिक भर दिला जातो.
गावागावांत व शहरांत सामुदायिक उत्सव आयोजित केले जातात. यात बालनाट्य, संगीत मैफिली, लोककला, व्याख्याने, प्रदर्शने, चित्रकला स्पर्धा यांचा समावेश असतो. यामुळे लोकांचा एकोपाही वाढतो आणि नव्या पिढीला भारतीय संस्कृतीची गोडी लागते.
तसेच, पर्यावरणपूरक रावण दहन ही संकल्पना आता समाजात रुजू लागली आहे. मोठे, धुरकट व प्रदूषण करणारे पुतळे न जाळता प्रतीकात्मक दहन किंवा डिजिटल स्वरूपातील कार्यक्रम आयोजित केले जातात. यामुळे प्रदूषण कमी होते आणि पर्यावरणाचे रक्षण होते.
शाळा, महाविद्यालये व संस्थांमध्ये दसरा निमित्त सामाजिक संदेश देणारे कार्यक्रम घेतले जातात. “वाईटाचा नाश व चांगल्याचा प्रसार” हा संदेश विद्यार्थ्यांच्या मनात रुजवला जातो. अनेक ठिकाणी महिला बचतगट, स्वयंसेवी संस्था या दिवशी विशेष कार्यशाळा, प्रदर्शन, आरोग्य शिबिरे व स्वच्छता मोहिमा आयोजित करतात.
दसऱ्याचा प्रेरणादायी संदेश
Vijayadashami-दसरा हा फक्त धार्मिक सण न राहता तो प्रेरणादायी सण आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात काहीतरी अडचणी, संकटे, अपयश येत असतात. पण जर आपण संयम, धैर्य व आत्मविश्वास बाळगला तर आपण त्या अडचणींवर मात करू शकतो. जसे रामाने रावणावर विजय मिळविला, तसे प्रत्येकाने आपल्या आयुष्यातील वाईट सवयी, चुकीची विचारसरणी व अंधश्रद्धा यांचा नाश करून पुढे जायला हवे.
आजच्या तरुणाईला दसरा सांगतो की — “सतत प्रगतीसाठी प्रयत्न करा, धैर्याने लढा द्या आणि सत्याच्या मार्गावर चालत राहा.” समाजातील अन्याय, विषमता, भ्रष्टाचार याविरुद्ध लढा देणे हेच खरी विजयादशमी साजरी करणे आहे.
शेवटचा शब्द-Vijayadashami
विजयादशमी हा केवळ धार्मिक विधींचा सण नसून तो मानवी मूल्ये, सामाजिक ऐक्य आणि नैतिकतेचा उत्सव आहे. या दिवशी आपण एकमेकांना “सोने” देतो, पण खरी सोन्यासारखी किंमत ही सद्भावना, मैत्री व सच्चा आदर यातच आहे.
म्हणूनच, प्रत्येकाने आपल्या जीवनात दररोज सत्य, धर्म व सदाचाराचे पालन करूनच खरी विजयादशमी साजरी करायला हवी.
निष्कर्ष
Vijayadashami-दसरा हा फक्त सण नाही तर तो धर्म, सत्य, धैर्य, संस्कृती व समाजातील ऐक्याचा उत्सव आहे. भारतातील विविध प्रांतांत हा वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जात असला तरी त्यामागचा संदेश एकच आहे – “सत्याचा विजय होतो आणि असत्याचा नाश होतो”. म्हणूनच विजयादशमीला प्रत्येक भारतीयाच्या जीवनात एक विशेष स्थान आहे.